Sögu­sagnir hafa nær allt frá upp­hafi far­ald­urs COVID-19 verið á sveimi um að nýja kór­ónu­veiran hafi verið búin til á rann­sókn­ar­stofu. Sam­sær­is­kenn­ing­arnar ganga út á það að kín­versk yfir­völd hafi staðið að baki því að búa hana til og dreifa – jafn­vel til þess eins að koma í veg fyrir end­ur­kjör Don­alds Trump sem for­seta Banda­ríkj­anna.

COVID-19 er nýr sjúk­dómur og honum veldur ný veira, SAR­S-CoV-2. Það er ekki undra að ein fyrsta spurn­ingin sem fólk spyrji sé: Hvaðan kom hún?

Til að fá svör við þessu leit­aði Kjarn­inn til erfða­fræð­ings­ins Arn­ars Páls­son­ar, pró­fess­ors í líf­upp­lýs­inga­fræði við Háskóla Íslands. Hann er einn þeirra fræði­manna sem svara spurn­ingum almenn­ings á Vís­inda­vefn­um. Síð­ustu vikur hefur spurn­ingum er varða COVID-19 rignt inn og Arnar m.a. verið iðinn við að svara spurn­ingum um stökk­breyt­ingar veirunn­ar.

Á Vís­inda­vefnum er það Jón Magnús Jóhann­es­son, deild­ar­læknir á Land­spít­al­an­um, sem ritar svar við spurn­ing­unni: Hvað með þær sögu­sagnir að kór­ónu­veiran eigi sér upp­runa á rann­sókn­ar­stofu?

Jón skrifar að það sé ekki að ástæðu­lausu að fólk velti þessu fyrir sér. Mörg dæmi séu um sýkla sem hafa borist í starfs­fólk á rann­sókn­ar­stofum og ýmist valdið stökum veik­indum eða jafn­vel litlum far­öldr­um.

„Ef þetta ætti við SAR­S-CoV-2 væru aðstæður hins vegar tals­vert öðru­vísi,“ skrifar Jón. „SAR­S-CoV-2 er ný veira sem veldur nýjum sjúk­dómi og er tals­vert frá­brugðin þeim kór­ónu­veirum sem geta valdið sjúk­dómi í mönn­um. Þetta myndi því þýða að hún hefði verið mann­gerð. Sem betur fer er hægt að full­yrða, án nokk­urs vafa, að SAR­S-CoV-2 kom ekki upp­runa­lega frá rann­sókn­ar­stofu.“

Klippt og lím­t-að­ferðin

Kór­ónu­veirur er fjöl­skylda veira sem grein­ast helst í spen­dýrum og fugl­um. Vitað er að þær finn­ast einnig víðar ef þeirra er leitað sér­stak­lega. Talið er að þær kór­ónu­veirur sem hingað til hafa sýkt menn hafi upp­runa­lega komið frá dýr­um.

Nán­ustu „skyld­menni“ SAR­S-CoV-2 séu veir­urnar SAR­S-CoV og MER­S-CoV. Þær komu báðar úr leð­ur­blökum en bár­ust í menn úr milli­hýslum (sú fyrr­nefnda úr einni teg­und katt­ar­dýra og sú síð­ar­nefnda úr drómed­ara). Mjög lík­legt er að SAR­S-CoV-2 hafi einnig komið upp­runa­lega úr leð­ur­blök­um, þótt óvíst sé hvort milli­hýs­ill hafi þar komið við sögu.

Arnar segir í sam­tali við Kjarn­ann að fræði­lega séð sé hægt að setja saman veiru úr öðrum þekktum veir­um. Þá er í raun notuð aðferð sem hægt er að lýsa sem „copy-paste“ í ein­földu máli. Pörtum úr ólíkum veirum er splæst saman til að búa til nýja. En slíkt myndi alltaf sjást í grein­ingu á veirunni, hlutar af erfða­meng­inu væru þá sam­bæri­legir við hluta úr erfða­mengi þekktra veira. „En til að kom­ast að því þarf vit­neskja um þekktu veir­urnar að vera til­tæk í opnum gagna­grunn­um,“ bendir Arnar á.

Hvað varðar nýju kór­ónu­veiruna þykir ljóst að hún beri þess engin ein­kenni að vera sam­sett úr öðrum veir­um. „Öll gen í erfða­mengi hennar eru frá­brugðin röðum sem þekktar eru í öðrum skyldum veir­um.“

En hvaðan kom hún þá?

Fjöldi rann­sókna hafa skoðað erfða­efni SAR­S-CoV-2 í þaula og borið saman við aðrar kór­ónu­veir­ur, bæði úr mönnum og öðrum dýrum, skrifar Jón Magnús í svari sínu á Vís­inda­vefnum. Fjöldi stökk­breyt­inga í mis­mun­andi stofnum veirunnar stað­festa að SAR­S-CoV-2 er ný veira sem hefur nýlega borist til manna.

Um 75 pró­sent af nýlegum smit­sjúk­dómum hafa borist frá dýrum í menn. Þar af eiga 70 pró­sent upp­runa sinn í villtum dýr­um. Allir heims­far­aldrar frá upp­hafi 20. aldar hafa komið frá dýr­um.  Spænska veik­in, svo dæmi sé tek­ið, átti lík­lega upp­runa sinn úr eld­is­fugl­um. Svínaflensan sem geis­aði árið 2009 kom lík­lega einnig úr fuglum en með svín sem lík­legan milli­hýsil, skrifar Jón Magnús í einu svari sínu á Vís­inda­vefn­um.

Áætlað er að nýir smit­sjúk­dómar felli hund­ruð þús­unda manna á hverju ári.

Arnar bendir á að á síð­ustu tveimur ára­tugum hafi tvær kór­ónu­veirur stokkið yfir í menn, SAR­S-CoV og MER­S-CoV. Lík­lega gerð­ist það vegna dráps og neyslu á villtum dýr­um. Gögnin sýna skýrt að nýja veiran hefur aðra erfða­sam­setn­ingu en bæði SARS og MERS og það stað­festir að um nýja sýk­ingu er að ræða. „Í þessu sam­hengi er full ástæða til að minna á að sú árátta fólks að drepa og éta villt dýr er kveikjan að COVID-19 far­sótt­inn­i,“ segir Arnar en bendir á að neysla kjöts af hús­dýrum hafi ekki sömu hættu í för með sér, enda sótt­varnir yfir­leitt góðar í land­bún­aði. „Ef fólk hefði hlustað á mál­flutn­ing veiru­fræð­inga og nátt­úru­vernd­ar­sinna sem hafa bent á hætt­una af slíkri iðju, væri mann­kynið ekki í þess­ari stöð­u.“