Það hefur verið áhuga­vert að fylgj­ast með umræðu um vef­síð­una Tekj­ur.is og birt­ingu hennar á upp­lýs­ingum um tekjur lands­manna sam­kvæmt skatt­skrá síð­ast­liðna viku. Aug­ljós­lega er heim­ild í lögum um tekju­skatt til að birta slíkar upp­lýs­ingar opin­ber­lega en þau lög eru frá árinu 1984 og því lög­fest fyrir tíma inter­nets­ins. Þá er til staðar vafi hvort að opin­ber birt­ing gagna­grunns­ins á tekju­upp­lýs­ing­unum gegn gjaldi sam­rým­ist lögum um Per­sónu­vernd. Því hljóta allir að vera sam­mála um að það sé gott að þeim vafa sé eytt. Það eitt ætti að nægja til að fram­takið hafi, að minnsta kosti að ein­hverju leyti, þjónað til­gangi.

Þá er líka gott og eðli­legt að takast á við þá spurn­ingu hvort að í skatt­skránni sé að finna upp­lýs­ingar sem eigi erindi við almenn­ing og hvort að birt­ing þeirra bæti sam­fé­lagið okk­ar.

Valin hópur frjáls­hyggju­manna sem seg­ist vana­lega vera á móti all­flestum boð­um, bönnum og eft­ir­liti í nafni per­sónu­frelsis fyllt­ist heil­agri vand­læt­ingu, kvart­aði til eft­ir­lits­stofn­ana og heimt­aði lög­bann á birt­ingu upp­lýs­ing­anna. Um er að ræða að hluta til sama hóp og kvartar ítrekað yfir póli­tískum rétt­trún­aði frjáls­lynda „góða fólks­ins“ sem sé troðið ofan í þá með vald­boði og til­heyr­andi skerð­ingu á tján­ing­ar­frelsi.

En þegar kemur að rétti ríkra til að leyna því hversu stór hluti af tekjum þeirra eru fjár­magnstekjur þá breyt­ast þeir í fram­sækna rétt­læt­is­ridd­ara sem krefj­ast þess að hið opin­bera beiti vald­boði til að verja frelsi fjár­magns­eig­enda til að leynast, sem þá trompar frelsi ann­arra til að vita.

Sú afstaða er líka áhuga­verð í ljósi þess að lítið hefur borið á bar­áttu sömu frjáls­hyggju­manna fyrir auknu við­skipta­frelsi í til dæmis sjáv­ar­út­vegi, þar sem eign­ar­hald erlendra fjár­festa er tak­markað með lög­um. Þvert á móti snýst frels­is­bar­áttan þar um rétt þeirra örfáu ein­stak­linga sem halda nú á veiði­heim­ild­um, og erf­ingjum þeirra, til að halda þeim óáreittir áfram eða selja sín á milli í lok­uðu kerfi. Oftar en ekki með lánsfé úr rík­is­bönkum, og þar af leið­andi frá skatt­greið­end­um. 

Þetta er sér­stak­lega athygl­is­vert í ljósi þess að upp­lýs­ing­arnar sem Tekj­ur.is birtu sýna að margir þeirra sem höfðu hæstu fjár­magnstekj­urnar á Íslandi árið 2016 voru ann­arrar kyn­slóðar eig­endur útgerð­ar­fyr­ir­tækja sem voru að selja þau fyrir millj­arða hagn­að. Und­ir­staðan í þeim verð­mætum eru heim­ildir til að veiða nytja­stofna á Íslands­mið­um, sem sam­kvæmt lögum lands­ins eru „sam­eign íslensku þjóð­ar­inn­ar“. 

En þegar gæslu­menn þeirra heim­ilda selja þær með gríð­ar­legum hagn­aði þá kemur það sömu þjóð og á nytja­stofn­ana ekki við hvað þeir fá fyr­ir. Í nafni per­sónu­frelsis er það „trún­að­ar­mál“.

Óbjöguð mynd af tekjum lands­manna

Ára­tugum saman hefur tíðkast að gefa út, og selja, sér­stök tekju­blöð hér­lendis sem byggja á álagn­ing­ar­skrá rík­is­skatt­stjóra þar sem tekjur Íslend­inga eru áætl­aðar út frá greiddum opin­berum gjöld­um. Þeir sem það gera birta síðan sann­ar­lega hluta þeirra upp­lýs­inga á inter­net­inu. Þar er gengið út frá að allir Íslend­ingar séu launa­fólk sem greiði háan tekju­skatt af þeim auk útsvars og tekjur reikn­aðar út frá því. Emb­ætti rík­is­skatt­stjóra tekur þátt í leiknum og hefur sam­hliða stundað það að senda út lista yfir 20-40 hæstu greið­endur opin­berra gjalda til allra fjöl­miðla lands­ins, sem hafa birt þann lista.

Sá listi, og álagn­ing­ar­skráin í heild, sýnir þó bjag­aða mynd af tekjum lands­manna.

Þær upp­lýs­ingar sem birt­ast á vefnum Tekj­ur.is eru mun nákvæm­ari útgáfa af tekjum okk­ar, enda hægt að sjá hversu stór hluti launa Íslend­inga eru launa­tekjur og hversu stór hluti eru fjár­magnstekj­ur.

Þessar upp­lýs­ingar eru því mun betri grund­völlur fyrir ígrund­aða sam­fé­lags­um­ræðu um tekju­skipt­ingu í sam­fé­lag­inu en þær sem rík­is­skatt­stjóri sendir árlega á fjöl­miðla lands­ins, og starfs­fólk tveggja fjöl­miðla tekur saman í blöð til að selja almenn­ingi.

Launa­leynd var afnumin með lögum árið 2008 og því eiga tekjur lands­manna ekk­ert að vera neitt leynd­ar­mál. Stjórn­völd og atvinnu­líf segj­ast líka, að minnsta kosti í orði, vera að berj­ast fyrir því að kyn­bundnum launa­mun verði eytt. Nú geta konur flett því upp hvað karlar í sömu stöðu eru með í laun og séð það svart á hvítu hvort verið sé að mis­muna þeim á grund­velli kyn­ferð­is. Og þannig flýtt fyrir að sá ósann­gjarni munur sé brú­aður hratt.

Þá liggur fyr­ir, líkt og greint er frá á síð­unni, að yfir­lýstur til­gangur hins opin­bera með birt­ingu upp­lýs­inga úr skatt­skrá er sá „að veita skatt­greið­endum aðhald og gefa almenn­ingi kost á að koma ábend­ingum á fram­færi ef grunur leikur á skattaund­anskotum ein­stak­linga.“ 

Tekju­hæstu borga ekki endi­lega hæstu skatt­anna

Í umfjöllun Kjarn­ans um gögnin sem vef­síðan byggir á kom í ljós að alls voru 137 Íslend­ingar með fjár­magnstekjur yfir 100 millj­ónum króna á árinu 2016, 54 voru með yfir 200 millj­ónir króna í slíkar tekjur og 33 þén­uðu yfir 300 millj­ónir króna á þann hátt. Alls voru fjár­magnstekjur 22 ein­stak­linga yfir 400 millj­ónir króna á árinu 2016 og 16 voru með yfir hálfan millj­arð króna í slíkar tekj­ur.

Sex Íslend­ingar þén­uðu meira en millj­arð króna í fjár­magnstekjur á árinu 2016, þrír yfir tvo millj­arða króna og tveir voru með yfir þrjá millj­arða króna í fjár­magnstekj­ur. Til sam­an­burðar voru heild­ar­árs­laun með­al­launa­manns um sjö millj­ónir króna á því ári, ef miðað er við mið­gildi launa.

Þetta skiptir máli og á sann­ar­lega erindi við almenn­ing. Þ.e. að það sé til stór hluti lands­manna sem gefur upp lág eða jafn­vel engin laun og greiðir fyrir vikið rúm­lega helm­ingi lægra hlut­fall tekna sinn til hins opin­bera en venju­legt launa­fólk. Það er nefni­lega þannig að launa­fólk þarf að greiða allt að 46 pró­sent af launum sínum til hins opin­bera, að með­töldu útsvari, á meðan að fjár­magns­eig­endur greiddu ein­ungis 20 pró­sent, sem var hækkað í 22 pró­sent um síð­ustu ára­mót, og sleppa við útsvars­greiðsl­ur.

Svo eru það pen­ing­arnir sem eru faldir

Utan þeirra tekna sem koma fram í íslenskri skatt­skrá þá skulum við muna að mjög margir íslenskir fjár­magns­eig­endur hafa kosið að fela digra sjóði erlend­is. Þeir sjást ekki í íslenskum skatt­fram­töl­um. Það birt­ist skýrt í Panama­skjöl­unum sem sýndu að íslenskir stjórn­mála­menn, flest fyr­ir­ferð­ar­mesta athafna­fólk lands­ins, dæmdir glæpa­menn og fjöl­margir aðrir kusu að geyma fjár­muni í aflands­fé­lög­um. Tvær ástæður er fyrir því: að sleppa við að borga skatta eða til að fela pen­inga af ein­hverjum ástæð­um, t.d. fyrir kröfu­höfum eða ætt­ingj­um.

En þessi skjöl opin­ber­uðu ein­ungis brot af aflands­fé­laga­mynd­inni sem Íslend­ingar höfðu teiknað upp fyrir hrun. Í grein sem Gylfi Zoega, pró­fessor í hag­fræði við Háskóla Íslands og með­limur í pen­inga­stefnu­nefnd Seðla­banka Íslands, skrif­aði í Vís­bend­ingu í sept­em­ber velti hann fyrir sér þeirri spurn­ingu hvað hefði orðið um þá þús­undir millj­arða sem teknir voru að láni af íslensku bönk­unum fyrir banka­hrun, en aldrei end­ur­greidd­ir. „Í ljós kom að ekki hefur verið gerð til­­raun til þess að finna þessa pen­inga. Það sem liggur fyrir er að eig­endur bank­anna lán­uðu sjálfum sér og eigin eign­­ar­halds­­­fé­lögum óspart en ekki liggur fyrir hversu mikið af láns­­fénu tap­að­ist í erlendum fjár­­­fest­ingum og hversu miklu var komið undan í skatta­­skjól.“

Heil­brigð­is­vott­orð á „skítugt fé“

Það sem liggur hins vegar fyrir er að þessi hópur hefur fengið að koma heim með þessa pen­inga sem þeir földu í aflands­fé­lög­unum áður en íslenska efna­hags­kerfið hrundi. Það var meðal ann­ars gert í gegnum fjár­fest­ing­ar­leið Seðla­banka Íslands. Sú leið var draumi lík­ust fyrir þá sem áttu „skítugt“ fé, sem hafði annað hvort verið komið undan skatt­greiðslum eða falið fyrir kröfu­höf­um. Með því að færa það aftur í gegnum fjár­fest­ing­ar­leið­ina gátu þessir aðilar leyst út tug­pró­senta geng­is­hagn­að, fengið virð­is­aukn­ingu sem Seðla­bank­inn sá þeim fyrir og heil­brigð­is­vott­orð á pen­ing­anna. Þá gátu þeir notað til að kaupa eignir á bruna­út­sölu á Íslandi. Alls fengu inn­lendir aðilar 72 millj­­arða króna fyrir þann gjald­eyri sem þeir skiptu í íslenskar krónur sam­­kvæmt skil­­málum útboða fjár­­­fest­ing­­ar­­leið­­ar­inn­­ar. Afslátt­­ur­inn, eða virð­is­aukn­ing­in, sem þeir fengu með þessu umfram það ef þeir hefðu skipt gjald­eyr­inum á skráðu gengi Seðla­­bank­ans er um 17 millj­­arðar króna. Seðla­bank­inn neitar að upp­lýsa hverjir það voru sem fengu að njóta þess­ara gæða.

Starfshópur um eignir Íslend­inga á aflands­svæðum velti þessu fyrir sér í skýrslu sem var til­búin fyrir kosn­ing­arnar 2016 en var stungið undir stól fram í jan­úar 2017. Þar sagði orð­rétt: „Miðlun upp­­lýs­inga um fjár­­­magns­flæði inn og út úr land­inu, t.d. aflandskrónur sem fluttar hafa verið til lands­ins og eins þátt­­taka í fjár­­­fest­ing­­ar­­leið Seðla­­bank­ans er ekki til stað­­ar. Sér í lagi hefur skatt­yf­­ir­völdum ekki verið gert við­vart af hálfu Seðla­­bank­ans þegar um grun­­sam­­legar fjár­­­magnstil­­færslur er að ræða. Æski­­legt má telja að sam­­starf væri um miðlun upp­­lýs­inga á milli þess­­ara stofn­ana.“

Emb­ætti hér­aðs­sak­sókn­ara hefur síðar sagt að eftir því sem næst verður kom­ist þá hafi ekki borist neinar til­kynn­ingar frá bönkum um mögu­legt pen­inga­þvætti vegna þeirra sem nýtt sér fjár­fest­ing­ar­leið­ina.

Aðlögun krónu­veru­leik­ans

Fjár­magns­höft voru svo afnumin í fyrra. Síðan þá hafa þessir aðilar getað losað pen­ing­anna sína úr fjár­fest­ingum hér­lendis og fært þá aftur til útlanda án vand­kvæða.

Íslenska krónan hefur veikst mikið það sem af er ári. Þar af hefur hún veikst mjög hratt síð­ustu vik­ur, eða um tólf pró­sent frá því í lok júlí. Sú þróun leiðir af sér skert lífs­gæði, aukna verð­bólga og hækkun lána fyrir okkur sem neyð­umst til að búa í krónu­veru­leik­an­um. Engin virð­ist geta fest nákvæm­lega fingur á hvað hafi orsakað þessa veik­ingu.

En sagan sýnir okkur að þeir sem eiga mikið af fjár­munum og hafa oftar en ekki betri aðgengi að upp­lýs­ingum og tæki­færum, eru þeir fyrstu til að yfir­gefa íslenskt efna­hags­kerfi þegar nið­ur­sveiflan byrj­ar. Sá hópur er vanur því að græða bæði í upp­sveiflu og nið­ur­sveiflu, en láta launa­fólkið um að taka út aðlög­un­ina í gegnum sín lífs­kjör. Því er ekki úti­lokað að flótti þeirra út úr íslensku efna­hags­kerfi útskýri veik­ing­una að hluta.

Er vilji til að breyta kerf­um?

Gögnin sem Tekj­ur.is birtu varpa ljósi á anga sam­fé­lags­gerð­ar­innar sem hefur verið hul­inn hingað til. Meiri upp­lýs­ingar geta varla verið vondar fyrir almenn­ing sem þarf að móta sér skoð­anir á t.d. skatt­kerf­inu þegar hann mætir á kjör­stað hverju sinni.

Til við­bótar hafa stjórn­völd sýnt það í verki að ekki var til staðar vilji til að sækja stærstan hluta þess fjár sem var tekið með ólög­mætum hætti út úr bönkum fyrir hrun. Þau hafa líka sýnt að þau hafa frekar viljað liðka fyrir því að „skítugt fé“ kom­ist aftur til lands­ins, hand­höfum þess til hags­bóta, en að láta þá sem komu því undan sæta upp­töku þess.

Sam­an­dregið liggur fyrir að til staðar er vilji í kerfum íslenskrar stjórn­sýslu til að leyfa fjár­magns­eig­endum að leyn­ast og vilji til að leyfa þeim að kom­ast upp með að fela pen­ing­anna sína. 

Nú er eðli­legt að stjórn­málin taki afstöðu til þess hvort að þetta séu kerfi sem þau standi á bak við eða hvort þau vilji breyta þeim.

Mjög áhuga­vert verður að fylgj­ast með þeirri umræðu.