Nú í upp­hafi árs, þegar kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn geisar sem aldrei fyrr í mörgum ríkjum Evr­ópu og víð­ar, hefur hug­myndin um að stefna skuli að „út­rým­ingu veirunn­ar“ úr sam­fé­lag­inu sum­staðar fengið aukið vægi í opin­berri umræð­u. 

Það hefur þó ekki gerst hér á landi, þrátt fyrir að rök virð­ist vera fyrir því að við höfum nú á ný tæki­færi til að tryggja að ný bylgja rísi ekki áður en þorri þjóð­ar­innar öðl­ast ónæmi eftir bólu­setn­ingu. Það mætti segja að við værum í dauða­færi.

Útrým­ing eða áfram­hald­andi bæl­ing?

Stefnan um útrým­ingu veirunnar (e. elimination stra­tegy), ­felur í sér að útrýma fyrst smiti úr sam­fé­lag­inu með hörðum aðgerð­um, aflétta þeim svo í skrefum eftir að til­teknum fjölda algjör­lega smit­lausra daga hefur verið náð (til dæmis 15-30 dög­um) og fara svo í kjöl­farið að leyfa dag­legu lífi að ganga að mestu sinn vana­gang.

Um leið þarf að reyna að tryggja að ný smit kom­ist ekki inn fyrir landa­mæri með hörðum aðgerð­um; skimunum og strangri sótt­kví. Sömu­leiðis þarf að fylgj­ast vel með og grípa snöggt og ákveðið til aðgerða ef ein­hver smit grein­ast inn­an­lands og kæfa útbreiðslu í fæð­ingu með öfl­ugri smitrakn­ingu og sótt­kvíum, jafn­vel stað­bundnum harð­ari tak­mörk­unum ef útbreiðsla virð­ist á leið úr bönd­un­um.

Við virð­umst ekki þurfa að breyta miklu varð­andi okkar far­sælu sótt­varna­stefnu til þess að vera í raun komin á þessa braut, en okkar stefna hefur miðað að því að bæla niður veiruna eins og hægt er. En ekki að stefna að útrým­ingu. Á þessu er mun­ur.

Leið­ar­stef þeirra sem talað hafa fyrir útrým­ing­ar­leið­inni er að hug­myndir um að hægt sé að „lifa með veirunni“ og reyna að bæla hana niður með tíma­bundnum hörðum aðgerðum og per­sónu­legum sótt­vörnum þess á milli gangi ekki upp. Nýjar bylgj­ur, síend­ur­tekin útgöngu­bönn og aðrar hömlur á eðli­legt líf borg­ar­anna renna stoðum undir þetta.

Það hefur einnig árangur þeirra ríkja sem hafa farið þessa leið gert, en þetta er hafa ríki á borð við Nýja-­Sjá­land, Ástr­al­íu, Taí­van og Víetnam að mestu náð að gera mán­uðum sam­an.

Hér að neðan má sjá mynd­band af nýárs­fögn­uði í Nýja-­Sjá­landi:

Eyríki með algjör­lega ein­staka stöðu

Eins og rakið var í umfjöllun Kjarn­ans í gær hefur þessi hug­mynd komið af tölu­verðum krafti inn í meg­in­straum­s-­stjórn­mála­um­ræð­una á Írlandi að und­an­förnu, eftir að hafa áður verið á jaðr­in­um. Einnig hefur henni nokkuð verið haldið á lofti í Bret­landi, meðal ann­ars af kjörnum full­trúum í rót­tæk­ari armi Verka­manna­flokks­ins.

Það þarf ef til vill ekki að koma á óvart að umræða um þessa hug­mynd fer aðal­lega fram í eyríkj­um, sem eiga eðli máls sam­kvæmt auð­veld­ast um vik með að stjórna flæði fólks inn og út úr land­inu. Það koma jú allir með flug­vélum eða bát­um.

Sér­fræð­ingar frá Nýja-­Sjá­landi og Ástr­al­íu, sem hafa verið stjórn­völdum í þessum ríkjum til leið­sagn­ar, birtu afar eft­ir­tekt­ar­verða grein í breska lækna­tíma­rit­inu Brit­ish Med­ical Journal 22. des­em­ber. Þar eru færð rök fyrir því að útrým­ing veiru og úti­lokun hennar gæti verið fýsi­leg­asta við­bragðs­leið­in, ekki bara í glímunni gegn COVID-19 nú heldur einnig far­sóttum fram­tíð­ar. 

Skil­greint er hvað ríki þurfi að gera til þess að ná settu marki og fram kemur að útrým­ing sé lík­legri til þess að takast fljótt ef upp­lýst vís­inda­legt fram­lag og póli­tískar skuld­bind­ingar hald­ist hönd í hönd og gripið sé til afdrátt­ar­lausra aðgerða.

Ísland í sér­stak­lega ein­stakri stöðu

Nú þegar fá smit eru að grein­ast á Íslandi og bylgja hausts­ins loks­ins gengin yfir að mestu, horfir staðan við algjörum leik­manni eins og mér þannig að við séum í dauða­færi til þess að forð­ast aðra bylgju. Ísland eitt fyrir opnu marki.

Á Írlandi er staðan enn þannig, varð­andi nýgengi smita, að langan tíma gæti tekið að kom­ast á þann stað að ný smit í sam­fé­lag­inu kæmust í námunda við núll. Það hafa verið nefnd sem rök gegn því að stefna að útrým­ingu veirunn­ar.

Hér á landi erum við búin að vinna erf­iðu vinn­una, færa fórn­irn­ar, taka á okkur höggin og beygja þriðju bylgj­una af leið. Staðan er gjör­ó­lík.

Ísland státar nú af því að vera eina „græna svæð­ið“ í skil­grein­ingum sótt­varna­stofn­unar Evr­ópu sem horfir til 14 daga nýgengis smita. Glíman er þung nær alstaðar ann­ars stað­ar. 

Á Íslandi væri ef til vill hægt að kveðja mögu­leik­ann á annarri bylgju á þessu ári, með ögn hertum aðgerðum á landa­mærum (t.d. sótt­kví á hót­elum eins og mörg nágranna­ríki hafa gripið til af illri nauð­syn) og með því að halda lengur út inn­an­lands innan óbreyttra tak­mark­ana á mann­líf­ið.

Lands­menn gætu þá haft eins­konar gul­rót fyrir framan sig: Ef við héldum út örlítið lengur og næðum t.d. mán­uði án sam­fé­lags­smita væru auknar líkur á að í kjöl­farið þyrftum við ekki að upp­lifa meiri tak­mark­anir á lífi okkar þar til bólu­setn­ing klárað­ist.

Ræðum þetta alla­vega

Þetta virð­ist vel geta verið ger­legt, ef hugur þeirra sem ráða för myndi stefna í þá átt­ina. Þórólfur Guðna­son sótt­varna­læknir sagði í vik­unni að hann teldi að þessu yrði ekki auð­veld­lega stýrt með því einu að taka ákvörðun um að stefna að útrým­ing­u.

Hann sagð­ist því ekki hlynntur harð­ari aðgerðum á þess­ari tíma­punkti og taldi stjórn­völd ekki vera það held­ur.

Sjálfum þykir mér þessi leið hið minnsta eiga skilið alvar­lega skoðun og umræðu. Nægu púðri hefur verið varið í umræðu um algjör­lega óraun­hæfar jað­ar­hug­myndir eins og Great Barr­ington-heila­vírus­inn sem þjak­aði ákveðnar kreðsur hér á landi síð­asta haust og langt fram eftir vetri.

End­ur­tökum ekki leik­inn

Mark­mið yfir­valda í fyrstu bylgj­unni var að fletja út kúr­f­una og verja heil­brigð­is­kerfið gegn þess­ari ógn sem við vissum þá mun minna um en núna. Það gekk vel, fyrstu bylgj­unni var grandað og í sumar nutum við ávaxta þess. Landið var meira og minna smit­frítt í maí og júní. Lengsta smit­­lausa tíma­bilið frá upp­­hafi far­ald­­ur­s­ins var síðan í júlí, en þá liðu 20 dagar án þess að nokkur greind­ist með veiruna inn­­an­lands.

Rifjum upp hvernig þetta þró­að­ist. Í sumar opn­uðum við landa­mærin meira og meira til þess að bjarga yfir­vof­andi hruni ferða­þjón­ust­unnar og bregð­ast við tak­mark­aðri getu til landamæra­skim­ana. Stjórn­völd blésu líka til mörg­hund­ruð millj­óna króna mark­aðsátaks til þess að koma atvinnu­grein­inni aftur í gang og reyna að bjarga störfum og við sögðum erlendum stór­blöðum frægð­ar­sögur af því hvernig við sigruðum veiruna.

Síðan fengum við hingað fáa ferða­menn, en þó því miður nógu marga sýkta ferða­langa sem virtu ekki sótt­kví til þess að veiran kæm­ist á ný á flakk í sam­fé­lag­inu og landið lam­að­ist á ný. Eftir alla sam­stöð­una og fórn­irnar sem búið var að færa.

Innan við tveimur vikum eftir að ein­hverjir gulir hátal­arar með öskrum frá pirr­uðu fólki utan úr heimi voru fjar­lægðir af helstu ferða­manna­stöðum lands­ins lang­aði íbúum á Íslandi eflaust mörgum að öskra út í tómið. Fárán­leik­inn var á þeim tíma­punkti sting­andi.

Varn­að­ar­orð voru sett fram fyr­ir­fram

Ágætt er að muna að varað var við því sem síðar gerð­ist, áður en ákvarð­anir voru tekn­ar. Í upp­hafi síð­asta sum­ars voru bæði Gylfi Zoëga hag­fræð­ingur og Bryn­dís Sig­urð­ar­dóttir smit­sjúk­dóma­læknir með erindi á ráð­stefn­unni Út úr kóf­inu, sem haldin var í fámenni og félags­forðun í hátíð­ar­sal Háskóla Íslands.

Þau voru bæði á því máli að veiru­frítt sam­fé­lag og gæðin sem því fylgdu væri mik­il­væg­ara en ferða­lög og ferða­mennska sem atvinnu­grein. Í bil­i. 

Bryn­dís tal­aði sem smit­sjúk­dóma­læknir og var fremur afdrátt­ar­laus: „Það er ekki ljóst hversu fórn­fús við verðum í næstu bylgju,“ sagði hún meðal ann­ars og klykkti út með því að segja að „við sem þjóð ættum að fá að njóta veiru­leysis aðeins leng­ur.“

Gylfi kom því á fram­færi að það væri ekki víst að það yrði í raun hag­rænn ábati af því að leyfa fólki að koma til Íslands, ef svo færi að lands­menn þyrftu á móti að sætta sig við við sam­fé­lags­legar tak­mark­anir sem tak­mörk­uðu umsvif inn­an­lands á ný og þau marg­vís­legu gæði sem ekki er endi­lega auð­velt að setja nákvæm­lega inn þjóð­hag­fræði­líkön í krónum og aur­um. 

Hið sama á að mörgu leyti við nú og gerði þá.

Ákvarð­anir voru teknar af stjórn­völdum sem virð­ast í bak­sýn­is­spegl­inum hafa verið rang­ar. Það er auð­velt að vera vitur eftir á. En það er í góðu lagi að halda því til haga að á þetta var bent áður en ákvarð­anir voru tekn­ar.

Fórn­irnar mega ekki verða til einskis

Mér finnst sjálf­sagt að kalla eftir því að núna, þegar stremb­inn hálfur vetur er að baki með und­ar­legum jólakúlu­jól­um, lösk­uðu skóla­starfi, nán­ast engu íþrótta­lífi, gríð­ar­legum fórnum ungs fólks og allra þeirra sem vinna með við­kvæmum hópum í sam­fé­lag­inu – að ógleymdri mik­illi leið­in­legri inni­veru – að leitað verði leiða til þess að tak­marka með öllum fýsi­legum ráðum að fjórða bylgja veirunnar geti farið af stað.

Stjórn­völd ættu að gera allt sem í þeirra valdi stendur til þess að veita almennum borg­urum þessa lands frelsi og and­rými inn­an­lands þangað til hjarð­ó­næmi hefur náðst. Þó það þýði að þau þurfi fyrst að biðja okkur um að sætta okkur við lífið eins og það er örlítið leng­ur.

Það virð­ist vera tæki­færi núna til þess að útrýma þess­ari veiru úr sam­fé­lag­inu. Byrjum alla­vega að tala af alvöru um hvort það sé hægt.