Í lok jan­úar síð­ast­lið­ins greindi Kjarn­inn frá stöðu­upp­færslu sem birst hafði á Twitt­er. Í henni sagði Har­aldur Þor­leifs­son, stofn­andi hug­vits­fyr­ir­tæk­is­ins Ueno, að allir skattar vegna sölu fyr­ir­tæk­is­ins til Twitter yrðu greiddir á Íslandi. Har­aldur var eini eig­andi fyr­ir­tæk­is­ins og kaup­verðið er talið hlaupa á millj­örðum króna, þótt það hafi ekki verið gefið upp nákvæm­lega hvað það var. 

Har­aldur sagð­ist hafa tekið þessa ákvörðun þar sem hann hafi fæðst á Íslandi og að for­eldrar hans hafi verið lág­­tekju­­fólk. Auk þess glími hann við alvar­­lega fötl­un, en hann er með með­fæddan vöðva­rýrn­un­ar­sjúk­dóm sem gerir það að verkum að Har­aldur hefur not­ast við hjóla­stól frá 24 ára aldri. „En þar sem þetta land býður upp á fría skóla og fría heil­brigð­is­­þjón­­ustu þá gat ég ég dafn­að,“ sagði Har­aldur í stöðu­upp­færsl­unni.

Hann fór svo í við­tal í Kast­ljósi í vik­unni og greindi nánar frá þess­ari ákvörð­un. Þar sagði Har­aldur frá því að þegar hann hafi áttað sig á því að mögu­legt væri að greiða skatta af söl­unni hér­lendis þá hafi hann átt tíu sek­úndna sam­tal við eig­in­konu sína „þar sem ég sagði „heyrðu ég var að kom­ast að því að við getum borgað alla skatta á Íslandi, eigum við ekki að gera það? og hún sagði jú.“

Ráð­lagt að greiða minni skatta

Í sölu­ferl­inu hafi honum verið ráð­lagt hvernig væri hægt að kom­ast hjá því að greiða skatta af hagn­að­inum með lög­legum hætti – sem í dag­legu tali kall­ast skatta­snið­ganga eða skatta­hag­ræði og er í hugum ein­hverra ann­ars eðlis en skatt­svik – en hann sagð­ist ein­fald­lega ekki hafa haft áhuga. 

Ofan á þetta hefur Har­aldur strax látið til sín taka á Íslandi á ýmsan annan hátt. Hann er í for­svari fyrir átaks­verk­efni ýmissa fyr­ir­tækja og Reykja­vík­ur­borgar um að byggja eitt hund­rað hjóla­stólara­mpa í höf­uð­borg­inni til að bæta aðgengi og keypti stóra jarð­hæð við Tryggva­götu þar sem hann ætlar að opna kaffi­hús með litlum kvik­mynda­sal. 

Þá hefur Twitter opnað sér­stakt útibú á Íslandi utan um Har­ald og starf­semi hans, svo hann geti búið áfram hér­lend­is. 

Þetta eru sam­fé­lags­legu áhrifin sem þessi eini ein­stak­lingur sem efn­að­ist skyndi­lega hefur haft á sam­fé­lagið sem hjálp­aði við að búa hann til.

Eðli­legra við­horf að vilja ekki borga skatta

Fram­ferði Har­aldar þykir óvenju­legt. Hinn við­ur­kenndi þanka­gangur þeirra sem verða fjár­magns­eig­endur er, af ein­hverri ástæðu, sá að þeir eigi að gera allt sem í sínu valdi stendur til að greiða sem minnstan skatt af ávinn­ingi sín­um. 

Frá því seint á síð­ustu öld hefur það tíðkast að íslenskt fjár­mála­fyr­ir­tæki og inn­lendir skatta­sér­fræð­ingar hafa hjálpað til við þessa iðju. Fyrst var það gert í gegnum dótt­ur­fé­lög útrás­ar­banka í Lúx­em­borg. Rétt­læt­ingin var upp­haf­lega meðal ann­ars sú að fjár­magnstekju­skattar voru háir á Íslandi í sam­an­burði við ýmis önnur lönd. Íslenskir skatt­greið­endur þurftu að greiða tíu pró­sent skatt af hagn­aði upp að 3,2 millj­ónum króna. Af hagn­aði umfram það var greiddur 45 pró­sent skatt­ur. Til að kom­ast hjá því að greiða þennan 45 pró­sent skatt sáu margir fjár­festar mik­inn hag í því að geyma ávinn­ing af hluta­bréfa­sölu sinni í hluta­fé­lögum sem voru skráð til heim­ilis ann­ars­staðar en á Íslandi.

Um alda­mótin var lögum um skatt­lagn­ingu á hagn­aði af hluta­bréfa­sölu breytt og flatur tíu pró­sent skattur settur á allar fjár­magnstekj­ur. Hann var með þeim lægstu í heimi, þ.e. þegar skattaparadísir sem rukk­uðu engan skatt voru und­an­skild­ar. Einka­banka­þjón­ustur hvöttu samt sem áður við­skipta­vini til þess að borga sér áfram þókn­anir fyrir að setja upp þessa aflands­fé­laga strúkt­úra. Til­gangur þeirra eftir það var fyrst og síð­ast sá að tryggja við­skipta­vinum banka skjól frá öllum eðli­legum skatt­greiðsl­um, eða ein­fald­lega að fela pen­inga og gern­inga í gegnum félagaflétt­ur.

Upp­á­halds aflands­svæði Íslend­inga var eyjan Tortóla, sem til­heyrir Bresku Jóm­frú­areyj­un­um. Á eyj­unni búa um 24 þús­und manns. Þar voru að minnsta kosti 700 þús­und eign­ar­halds­fé­lög skráð í eigu aðila víðs­vegar að úr heim­inum þegar efna­hags­kerfið hrundi haustið 2008. 

Félög sem skráðu heim­il­is­festi sitt á eyj­unni þurftu hvorki að greiða skatta, lög­bundin gjöld né aðrar opin­berar álög­ur. Eini kostn­að­ur­inn sem fylgdi rekstri félags á Tortóla var árleg end­ur­nýjum á skrán­ingu þess sem kost­aði um 300 dali. Óhemju­sterk banka­leynd, sem í fólst fyrst og síð­ast að vita nákvæm­lega ekk­ert um félögin sem skráð voru á Tortóla, var við lýði og nán­ast ómögu­legt var að nálg­ast upp­lýs­ingar þaðan um raun­veru­lega eig­endur þeirra félaga sem þar voru skráð. 

Millj­arða­tap sam­fé­lags­ins á ári

Þegar Panama­skjölin voru opin­beruð 2016 kom umfangið í ljós. Þótt þau vörp­uðu ein­ungis týru á lít­inn hluta þeirra aflands­fé­laga sem sett höfðu verið upp fyrir Íslend­inga – þeirra sem nýttu sér þjón­ustu Mossack Fon­seca – lá ljóst fyrir að við vorum ein­hvers­konar heims­meist­arar í slíkum æfingum miðað við höfða­tölu.

Í skýrslu sem starfs­hópur sem Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, lét skipa í kjöl­far upp­ljóstrana Panama­skjal­ana, og var skilað í sept­em­ber 2016 en ekki birt opin­ber­lega fyrr en í jan­úar 2017, eftir að þing­kosn­ingar voru afstaðn­ar, var sú stökk­breyt­ing á flæði fjár til aflands- og lág­skatta­svæða á fyrsta ára­tug þess­arar aldar greind. „Þeir Íslend­ingar sem hafa verið í aðstöðu til þess hafa frá fornu fari sumir hverjir leitað leiða til þess að flytja fé úr landi, ýmist til þess að forð­ast skatt­greiðsl­ur, leyna auð­legð sinni eða firra sig þeirri geng­is­á­hættu sem fylgir íslensku krón­unn­i,“ segir í skýrsl­unni.

Í henni kom fram að fjöldi aflands­fé­laga í eigu Íslend­inga fer­tug­fald­að­ist frá árinu 1999 og fram að hruni. Eignir í stýr­ingu íslensku bank­anna í Lúx­em­borg 46-­föld­uð­ust á sama tíma­bili. Upp­safnað umfang eigna Íslend­inga á aflands­svæðum frá árinu 1990 til 2015 nam ein­hvers staðar á bil­inu 350 til 810 millj­örðum króna, og tekju­tap hins opin­bera á árunum 2006 til 2014 nemur lík­lega um 56 millj­örðum króna. Á hverju ári gæti tapið vegna van­tal­inna skatta verið á bil­inu 4,6 til 15,5 millj­arðar króna, sam­kvæmt skýrslu starfs­hóps­ins. 

Pen­ing­arnir ekki sótt­ir, heldur hleypt aftur inn

Lítið sem ekk­ert hefur verið gert til að end­ur­heimta þá fjár­muni sem skotið var undan með þessum hætti eða til að girða fyrir að þetta gæti gerst aft­ur. Seðla­bank­inn setti þess í stað upp fjár­fest­ing­ar­leið sína til að fá auk­inn gjald­eyri inn í landið eftir banka­hrun­ið. Með þeirri leið, sem kann­aði ekki upp­runa fjár­muna með neinum við­un­andi hætti, var þeim sem áttu „skítuga“ pen­inga gert kleift að gera þá lög­mæta með stimpli frá seðla­banka. 

Líkt og Kjarn­inn hefur ítrekað fjallað um á und­an­förnum árum þá liggur fyrir að íslenskir ein­stak­l­ingar sem áttu aflands­fé­lög, hafa verið dæmdir fyrir efna­hags­brot, stýrðu gjald­­þrota fyr­ir­tækj­um, hafa verið í rann­­sókn hjá skatt­yf­­ir­völdum eða hafa verið gerðir upp án þess að kröf­u­höfum þeirra hafi verið gerð grein fyrir aflands­­fé­laga­­eignum þeirra voru á meðal þeirra sem nýttu sér leið­ina. 

Það hefur líka verið greint frá því að eft­ir­lit íslenskra fjár­mála­stofn­ana á þessum árum með pen­inga­þvætti var lítið sem ekk­ert. 

Hér er ekk­ert að sjá, og hættið að horfa

Í stað þess að rann­saka þessar gríð­ar­legu fjár­magnstil­færslur út úr íslensku sam­fé­lagi þá hefur kerf­is­bundið verið látið fenna yfir þetta hneyksli. 

Til­raun allra þing­manna Pírata, Sam­fylk­ingar og Við­reisnar um að láta skipa rann­sókn­ar­nefnd um fjár­fest­ing­ar­leið­ina dó í raun í fyrra­sumar þegar Stein­grímur J. Sig­fús­son, for­seti Alþing­is, skil­aði umsögn um málið þar sem hann vildi að kannað yrði hvort „önnur rann­sóknar­úr­ræði“ myndu ekki duga. 

Vanda­málið við þessa afstöðu er að ekk­ert annað emb­ætti sem ætti að hafa áhuga á að rann­saka fjár­fest­inga­leið Seðla­bank­ans hefur sýnt vilja eða frum­kvæði til að gera það. Fyrir liggur til að mynda að á þeim tíma þegar leiðin var opin, á árunum 2011 til 2015, voru pen­inga­þvætt­is­varnir þeirra sem áttu að kanna færslur á fé í gegnum leið­ina, íslensku bank­anna, í lama­sessi og Fjár­mála­eft­ir­lit­ið, sem átti að hafa eft­ir­lit með vörnum bank­anna, brást með engu við á þeim tíma. 

Þá hafa skatta­yf­ir­völd ekki fram­kvæmt neina tæm­andi rann­sókn á því hvort skatta­snið­ganga hafi átt sér stað. Bryn­dís Krist­jáns­dóttir skatt­rann­sókn­ar­stjóri sagði í umsögn sinni um mál­ið, sem skilað var til stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefndar snemma árs í fyrra, að emb­ætti hennar hafi ekki haft tök á því að rann­saka að fullu þau gögn sem það hefur fengið afhent um þá aðila sem nýttu sér fjár­fest­ing­ar­leið Seðla­banka Íslands vegna mann­eklu og „ann­arra aðkallandi verk­efna“.

Emb­ættið hefur ein­ungis fram­kvæmt úrtakskönnun sem náði til ell­efu ein­stak­linga sem búsettir voru hér­lendis og úr þeirri könnun tekið eitt mál til frek­ari rann­sókn­ar, þar sem grunur var um und­an­skot á fjár­magnstekjum er nemur á þriðja hund­rað millj­óna króna. Því máli var vísað til hér­aðs­sak­sókn­ara í maí 2020 vegna þess að skatt­rann­sókn­ar­stjóri taldi að þar hefði átt sér stað refsi­verð hátt­semi. Sú nið­ur­staða hefur þó ekki leitt af sér frek­ari rann­sóknir á öðrum sem nýttu fjár­fest­ing­ar­leið­ina. 

Snyrti­legar leiðir til að draga úr skatt­greiðslum

Það eru ekki bara fyr­ir­hrun­spen­ingar sem hafa verið færðir til ann­arra landa en þar sem þeir urðu til. Fjár­magnstekju­skattur hefur verið hækk­aður hér­lendis á und­an­förnum árum og er nú 22 pró­sent. Í ljósi þess að hér er rekið vel­ferð­ar­sam­fé­lag eru aðrir skattar á arð­semi fyr­ir­tækja líka hærri en í mörgum ríkjum sem aug­lýsa sig sem skattaparadís­ir. Þetta hefur leitt til þess að mörg íslensk fyr­ir­tæki hafa leit­ast eftir því að skilja hagnað sinn eftir ann­ars­staðar en á Íslandi, og greiða fyrir vikið lægri skatta. 

Eitt þeirra fyr­ir­tækja er sjáv­ar­út­vegs­ris­inn Sam­herji. Kýpur hefur verið nokk­­urs konar heima­höfn alþjóð­­legrar starf­­semi Sam­herja um margra ára skeið. Stundin birti fyrir nokkrum árum tölvu­póst frá Bald­vini Þor­­steins­­syni, þáver­andi fram­­kvæmda­­stjóra Afr­ík­u­út­­­gerðar Sam­herja og núver­andi for­­stjóra Sam­herja í Evr­­ópu, frá árinu 2009 um upp­setn­ingu á Kýp­ur­starf­sem­inni þar sem stóð: „Til­­gang­­ur­inn er eft­ir­far­andi: Að búa til hagnað innan sölu­­fyr­ir­tæk­is­ins þar sem eng­inn skattur er á hagnað fyr­ir­tæk­is­ins. Við teljum Kýpur vera rétta land­ið. Með því að búa til hagnað innan sölu­­fyr­ir­tæk­is­ins Kötlu Seafood getum við lækkað skipta­hlut sjó­­manna og stjórnað betur á hvaða verðum við myndum gera upp. […] Með því að draga úr hagn­aði þar og láta hagn­að­inn mynd­­ast hjá sölu­­fyr­ir­tæk­inu þá tæk­ist okkur að auka hagnað heild­­ar­inn­­ar. Þetta teljum við nokkuð snyrt­i­­lega leið til að draga úr skatt­greiðsl­u­m.“

Ef þú leitar ekki, þá er það ekki til

Yfir­völd hér­lendis sýna svona ástandi þó lít­inn áhuga. Árið 2013, þegar ný rík­is­stjórn tók við völd­um, voru fram­lög til emb­ættis sér­staks sak­sókn­ara (nú hér­aðs­sak­sókn­ara) skert um 774 millj­ónir króna sem gerðu það að verkum að emb­ættið gat ekki klárað rann­sókn á fjöl­mörgum hrun­mál­um. Sama rík­is­stjórn tók ákvörðun um að flytja Fiski­stofu til Akur­eyrar með þeim afleið­ingum að margir lyk­il­starfs­menn hættu og mikil sér­fræði­þekk­ing tap­að­ist út úr stofn­un­inn­i. 

Árum saman vann einn maður í hluta­starfi við að taka á móti pen­inga­þvætt­is­til­kynn­ingum hér­lend­is. Það fyr­ir­komu­lag leiddi til þess að ekk­ert virkt eft­ir­lit var með pen­inga­þvætti hér­lendis fyrr en FATF setti okkur á gráan lista og heimt­aði úrbæt­ur. Meltið það aðeins; að árum, og ára­tugum sam­an, var stefna Íslands í pen­inga­þvætt­is­málum sú að full­yrða að hér væri ekki verið að stunda stór­fellt pen­inga­þvætti með fjár­muna­færslum inn og út úr land­inu, vegna þess að engin dæmi um slíkt hefðu fund­ist. En ástæðan var sú að bók­staf­lega ekk­ert var leit­að. Sú afstaða, að ef þú lítur með­vitað undan ein­hverju þá eigi það sér ekki stað, er engu viti bornu fólki boð­leg.

Staðan hefur ekk­ert skánað mikið á þessu kjör­tíma­bili. Hér hafa frekar verið sett lög sem draga tenn­urnar úr sam­keppn­is­eft­ir­liti og lögð fram drög að frum­varpi um að brjóta upp emb­ætti skatt­rann­sókn­ar­stjóra sem allir sér­fræð­ingar í mála­flokknum sem rætt er við, og gæta ekki hags­muna sér­stakra áhuga­manna um „skatta­hag­ræð­i“, eru sam­mála um um að veiki skatt­rann­sóknir veru­lega. 

Það er póli­tísk ákvörðun að haga málum með þessum hætt­i. 

Þess vegna er Har­aldur óvenju­legur

Sam­an­dregið þá er það ein­hvers­konar þjóðar­í­þrótt á Íslandi að líta fram­hjá stór­felldum skattsvik­um, og hjá fjár­magns­eig­endum er ákvörðun um að stunda „skatta­hag­ræði“ jafn eðli­leg og morg­unsturt­an. Það að nýta sér ekki glufur og hugsa sam­fé­lags­lega er talið vera veik­leiki. Hlægi­leg og barna­leg afstaða í darwinískum hug­ar­heimi ein­stak­lings­hyggj­unn­ar.

Kerfin okkar sveigj­ast mun frekar í átt að umbera þetta atferli. Stefnan virð­ist vera sú að ef eitt­hvað er ekki skoð­að, þá á það sér ekki stað. Því virð­ist fátt rata í rann­sóknir annað en það sem kerf­is­bundið fjársveltir fjöl­miðlar opin­bera.

Sá þanka­gangur ríkir hjá allt of mörgum að skattar séu bara nei­kvæð­ir. Það sé verið að færa pen­inga frá þeim sem afla þeirra til ein­hverra ann­arra sem hafi ekki lagt sig jafn mikið fram. Frá hinum sterku til hinna veiku.

Það er nán­ast fyndið við­horf í ljósi þess að flestir sem efn­ast á Íslandi hagn­ast ekki vegna hug­vits eða hæfi­leika – ekki af því að búa eitt­hvað til – heldur vegna óskamm­feilni og þess að þeir hafa haft betri aðgengi að tæki­færum, upp­lýs­ingum og pen­ingum ann­arra. Störf hér­lendis eru verð­lögð þannig að þeir fá einna mest í sinn hlut sem færa ann­arra manna fé, að uppi­stöðu líf­eyr­is­sjóðs­pen­inga í eigu almenn­ings, á milli staða. Það er öllu öðru fólki en þeim sem hrær­ast í þeim heimi gjör­sam­lega óskilj­an­leg for­gangs­röð­un.

Þess vegna er það svo óvenju­legt þegar maður eins og Har­aldur Þor­leifs­son ákveður í tíu sek­úndna sím­tali við eig­in­konu sína að borga alla skatt­anna sína til sam­fé­lags­ins sem hann telur sig skulda fyrir mennt­un, heil­brigð­is­þjón­ustu og annan stuðn­ing. Skatt­arnir fara nefni­lega í að reka það sam­fé­lag og gefa fólki eins og Har­aldi, sem raun­veru­lega skap­aði verð­mæti en færði ekki bara pen­inga frá A til Tortóla, tæki­færi. 

Við værum á mun betri stað ef fleiri nálg­uð­ust veru­leik­ann á sama hátt og hann.