Í stjórn­mála­legri umræðu hefur hópur sem stað­setur sig á hægri vængnum slegið eign­ar­haldi sínu á hug­takið frelsi. Út frá því ímynd­aða eign­ar­haldi reynir hann ítrekað að skil­greina hvað felist í sönnu frelsi og hvað ógni því, sér­stak­lega þegar stutt er til kosn­inga og setja þarf upp kosn­inga­grímuna. 

Þær skil­grein­ingar eru að uppi­stöðu þröngar og fyr­ir­sjá­an­leg­ar. Oftar en ekki eru þetta end­ur­teknar klisjur sem hóp­ur­inn hróp­aði upp í ung­liða­hreyf­ing­um. Og hefur kyrjað af trú­ar­legri sann­fær­ingu alla tíð síð­an.

Á ein­faldan hátt má segja að frelsi sé ann­ars vegar frelsi manna til að gera eitt­hvað, og hins vegar frelsi þeirra frá því að verða fyrir ein­hverju. Það er vítt og tekur mið af aðstæð­um.

Þar af leið­andi er illa hægt að sjóða það niður í þá slag­orða­súpu sem sumir íslenskir hægri menn velja að ger­a. 

Frelsi til að skaða sig og ráða yfir eigin lík­ama

Frelsið, sam­kvæmt henni, virð­ist til að mynda ekki ná yfir frelsi fólks til að skaða sig sjálft, til dæmis með fíkni­efna­neyslu. Árum saman hefur verið unnið að því á Alþingi að afglæpa­væða neyslu­skammta af fíkni­efn­um. Til­gang­ur­inn er að hætta að refsa veiku fólki og taka stórt skref í átt að því að skil­greina fíkni­sjúk­dóma sem heil­brigð­is- og félags­legt mál, ekki glæp. Þetta mál fékkst ekki afgreitt út úr nefnd í lok þings og ýmsir sjálf­skip­aðir boð­berar frelsis innan stjórn­mála­stétt­ar­innar lögð­ust gegn því.

Það nær heldur ekki til frelsis kvenna til að ráða yfir eigin lík­ama. Þegar lögum um þung­un­ar­rof var breytt með þeim hætti að slíkt yrði heim­ilt fram á 22. viku með­­­göngu, óháð því hvaða ástæður liggja að baki, þá kusu átta þing­menn Sjálf­stæð­is­flokks gegn frum­varp­inu. Á meðal þeirra var for­maður flokks­ins, Bjarni Bene­dikts­son, sem sagði í ræðu að kven­frelsi gæti „ekki trompað hvert ein­asta annað álita­­mál sem kem­ur upp í þess­um efn­um“.

Frelsi til að halda alvöru lýð­ræð­is­veislu

Eitt mik­il­væg­asta frelsi sem lýð­ræðið tryggir fólki er rétt­ur­inn til að hafa áhrif á mótun sam­fé­lags­ins sem við búum við. Grund­vall­ar­at­riði í því frelsi er kosn­ing­ar­rétt­ur­inn. 

Á Íslandi fær það þó að við­gang­ast að atkvæði sumra lands­manna hafa meira vægi en ann­arra, og að það ráð­ist af því hvar fólk búi. Atkvæði þeirra sem búa utan höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins, þar sem ⅔ hlutar allra íbúa þess­arar 370 þús­und manna þjóðar búa, telja meira en atkvæði ann­arra. Þjóð­ar­at­kvæða­greiðsla frá árinu 2012 sýnir að mik­ill meiri­hluti er fyrir því að breyta þessu og að 80 pró­sent íbúa höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins vilji slíkar breyt­ing­ar. 

Samt er það bara ekk­ert gert, vegna and­stöðu þeirra flokka sem hagn­ast á kerf­inu. Þeirra á meðal er t.d. Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn, sem und­an­farna mán­uði hefur stært sig af því að halda lýð­ræð­is­veislu vegna mik­illar þátt­töku í próf­kjörum hans. Lýð­ræð­is­legu veislu­höldin virð­ast hins vegar ein­ungis vera ætluð flokks­mönnum í inn­an­flokks­starfi, ekki öðrum né á ann­ars konar vett­vangi.

Frelsi til að mynda ólýð­ræð­is­lega rík­is­stjórn

Í aðdrag­anda kom­andi kosn­inga hefur verið bent á með óyggj­andi hætti að núver­andi kosn­inga­kerfi tryggi ekki lengur sam­ræmi milli atkvæða­magns og þing­sæta. Í síð­ustu kosn­ingum hefur það þýtt að Sjálf­stæð­is­flokkur og Fram­sókn­ar­flokkur hafa fengið fleiri þing­menn en atkvæði þeirra segja til um. 

Í ljósi þess að öll lík­indi standa til þess að afar naumur þing­manna­fjöldi muni ákvarða sam­setn­ingu næstu rík­is­stjórnar gæti þessi ólýð­ræð­is­lega kerf­is­skekkja ráðið úrslitum um hvernig hún verði. Rík­is­stjórn­ar­flokk­arn­ir, meðal ann­ars sá sem skil­greinir sig sem flokk frels­is, höfðu engan áhuga á að laga þessa skekkju. For­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins sagði að misvægi atkvæða væri „óheppi­legt“ en að það stæði ekki til að gera neitt í því. Hann vildi frekar horfa til þess að fjölga kjör­dæm­um, jafn­vel tvö­falda fjölda þeirra, en að ráð­ast í þá eðli­legu aðgerð að í þess­ari örþjóð, sem telur jafn marga og litlar borgir í flestum Evr­ópu­lönd­um, sé eitt kjör­dæmi þar sem hvert atkvæði gildir jafn mik­ið. 

Frelsi til að vera tek­inn alvar­lega

Fyrir sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ing­arnar 2018 lá fyrir Alþingi frum­varp um að færa kosn­inga­aldur niður í 16 ár. Ef frum­varpið yrði að lögum hefðu um níu þús­und nýir kjós­endur fengið rétt til að taka þátt í þeim kosn­ing­um. Öruggur meiri­hluti var fyrir mál­inu á þingi.

Mál­þóf þing­manna þriggja flokka sem mæld­ust með með minni stuðn­ing hjá ungu fólki en almennt, meðal ann­ars úr hinum frels­iselsk­andi Sjálf­stæð­is­flokki, kom í veg fyrir sam­þykkt frum­varps­ins, og hafði þar með frelsið til að taka þátt í mótun sam­fé­lags­ins af níu þús­und íbú­um. 

Frum­varp sem lagði til að kosn­inga­aldur í öllum kosn­ingum yrði lækk­aður í 16 ár var lagt fram í fyrra af þing­mönnum þriggja stjórn­ar­and­stöðu­flokka. Það var svæft í nefnd. 

Frelsi til að kyssast, knús­ast og ferð­ast

Und­an­farna mán­uði hafa helstu varð­menn frelsis farið mik­inn gegn tíma­bundnum aðgerðum sem skerða athafna- og ferða­frelsi og eftir atvikum mann­rétt­indi sem við teljum sjálf­sögð. Til­gang­ur­inn er að verja frelsi fólks til lífs og heil­brigð­is. Það var val lýð­ræð­is­legra kjör­inna stjórn­valda, valin í frjálsum kosn­ing­um, að almanna­hag væri betur borgið með þessum hætti. Alveg eins og stjórn­völd skerða frelsi fólks með ýmsum öðrum hætti með sömu rök­um, t.d. með því að skylda lands­menn til að not­ast við bíl­belti eða tak­marka hraða á þjóð­veg­um. Það val nýtur yfir­gnæf­andi stuðn­ings almenn­ings.

Í afstöðu þeirra sem líta á þetta sem aðför að frels­inu felst aðal­lega sú skoðun að alvöru frelsi, það frelsi sem skiptir mestu máli, sé frelsi þeirra sjálfra til að njóta lífs­ins án tak­mark­ana. Að þau sem ein­stak­lingar geti grætt pen­inga, drukk­ið, borð­að, ferðast, knús­ast og kysst grímu­laust án til­lits til afleið­inga á annað fólk. 

Frelsi til að segja hvað sem er um aðra

Mál­frelsi er frels­iselsk­andi fólki í stjórn­málum og þjóð­mála­um­ræðu líka afar hug­leik­ið. Það kvartar yfir því að niðr­andi orð­ræða um kon­ur, kynsegin fólk og ýmsa minni­hluta­hópa sem einu sinni var sam­fé­lags­lega umborin sé það ekki leng­ur. Það kvartar yfir því að umræða um flótta­menn og aðra inn­flytj­endur sem byggir á röngum stað­hæf­ingum og hræðslu­á­róðri fái ekki að fljóta um óáreitt. 

Það kvartar undan því að það megi ein­fald­lega ekki segja hvað sem er, um hvern sem er, hvar sem er án þess að þurfa endi­lega að færa rök fyrir því eða finna stað­hæf­ingum sínum stað í raun­veru­leik­an­um. Stað­reyndir verða þá teygj­an­legt hug­tak.

Frelsi þeirra sem verða fyrir barð­inu á þessum úr sér gengnu karllægu og aft­ur­halds­sömu hug­myndum um mál­frelsi til að svara fyrir sig eða frá frið fá þeim virð­ist minna virði. Þeir eru sagðir ofur­við­kvæmir og húmors­laus­ir. Að end­ingu er þol­and­inn gerður að ger­anda og hvíti karl­inn sem er fastur í því að allt sem honum finnst fyndið feli í sér að gera lítið úr ein­hverjum öðrum málar sig sem fórn­ar­lamb ein­eltis slauf­un­ar­menn­ingar og snjó­korn­anna sem fyrir henni standa. 

Frelsi til að græða pen­inga með því að halda öðrum niðri

Þá komum við að atvinnu­frelsi. Í huga sjálf­skip­aðra eig­enda frels­is­skikkj­unnar felst það aðal­lega í því að skattar og álög­ur, sér­stak­lega á ríkt fólk og valin vin­sam­leg fyr­ir­tæki, séu lágir, að eft­ir­lit sé lítið sem ekk­ert og að ríkið sé almennt ekk­ert að skipta sér að því hvernig menn­irnir reka fyr­ir­tækin sín og græða sína pen­inga. 

Nema þegar aðstæður skap­ast þar sem rekstr­ar­grund­völlur vin­veittu fyr­ir­tækj­anna brest­ur, eins og í alþjóð­legri fjár­málakreppu eða heims­far­aldri. Þá á hið óþarfa ríki að stíga fast inn og bjarga með pen­ingum skatt­greið­enda. Hagn­að­ur­inn er einka­væddur en tapið þjóð­nýtt.

Skattar og álög­ur, sem hafa á nokkrum ára­tugum hækkað á þá sem minna hafa á milli hand­anna en lækkað á þá eigna­mestu, tryggja hins vegar sterk­ari grunn­gerð sam­fé­lags­ins og tæki­færi fyrir fleiri en bara útvalda til að leysa úr læð­ingi krafta hæfi­leika sinna. Með því að jafna tæki­færi þá eiga fleiri mögu­leika á góðu og inni­halds­ríku lífi. Þótt kök­unni sé skipt jafnar þýðir þó ekki að hún geti ekki, og eigi ekki, að stækka líka. Þvert á mót­i.  

Sterkt eft­ir­lit í örsam­fé­lagi eins og því íslenska tryggir aukið frelsi gegn fákeppni, ein­ok­un, stroku­spill­ingu stjórn­mál­anna og hvít­flibba­glæpum sem gagn­ast fámennum valda­hópi en rýrir lífs­gæði allra ann­arra. Það er ekki hindrun heldur nauð­syn. 

Frelsi til að láta suma búa við heft­andi gjald­miðil

Þegar stjórn­mála­menn sem standa í raun fyrir lítið annað en aft­ur­halds­sama vörn fyrir ríkj­andi valda­kerfi fara að tengja frelsi ein­stak­linga á Íslandi við sjálf­stæðan gjald­miðil þá er til­efni til að fara að brosa. Eða gráta. 

Krón­an, sem þrífst ekki nema í höft­um, og sveifl­ast eins og lauf í vindi þrátt fyrir enda­laus inn­grip Seðla­bank­ans (ein evra kostar nú 20 pró­sent meira en hún gerði í aðdrag­anda síð­ustu kosn­inga, þrátt fyrir að krónan hafi styrkst um tæp 12 pró­sent gagn­vart henni síð­ast­liðið ár) er án efa stærsta ástæða þess að erlend fjár­fest­ing í öðru en meng­andi stór­iðju og raf­mynta­greftri er sára­lítil hér­lendis í öllum sam­an­burði. Hún er ástæða þess að vextir eru hærri hér­lendis en í helstu sam­an­burð­ar­lönd­um. Hún er helsta ástæða þess að illa gengur að laða hingað til lands erlenda sér­fræð­inga til starfa. Hún er helsta ástæða þess að erlend þjón­ustu­fyr­ir­tæki sjá sér ekki hag í að fara í sam­keppni við þau íslensku, og verndar þannig fákeppn­is­mark­að­inn sem við búum við. Og svo fram­veg­is.

Það er þó bara venju­legt launa­fólk sem þarf að búa við krón­una. Flest stærstu fyr­ir­tæki lands­ins eru fyrir löngu hætt að nota hana í annað en að greiða fólki á Íslandi laun og stór­eigna­fólk hefur lært að það er hægt að auka auð með því að færa hann inn og út úr hag­kerf­inu á réttum tíma, og taka þannig út mik­inn geng­is­hagn­að. 

Frelsi til að sjúga frelsið úr fjöl­miðlum

Svo er auð­vitað fjöl­miðla­frelsi. Það hefur hrunið á Íslandi á vakt frels­is­manna. Frá því að Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn sett­ist í rík­is­stjórn að nýju árið 2013 hefur Ísland farið úr átt­unda sæti á lista yfir sam­tak­anna Blaða­manna án landa­mæri um fjöl­miðla­frelsi í 16. sæti. Á sama tíma raða hin Norð­ur­lönd­in: Nor­eg­ur, Sví­þjóð, Finn­land og Dan­mörk, sér í efstu fjögur sæti list­ans ár eftir ár. Í þeim öllum hafa stjórn­völd beitt sér með mark­vissum hætti til að styrkja rekstr­ar­stoð sjálf­stæðra fjöl­miðla.

Á Íslandi hafa stjórn­völd hins vegar staðið fyrir kerf­is­bund­inni veik­ingu fjöl­miðla og sam­hliða reynt að grafa undan trú­verð­ug­leika þeirra með óboð­legri orð­ræðu. Til­gang­ur­inn virð­ist sá að gera einka­rekna fjöl­miðla háða með­gjöf úr vasa ríkra ein­stak­linga í nálægð við vald­ið, á sama tíma og reynt er að svelta aðra til hlýðn­i. 

Frelsi til að spinna 

Afleið­ing­arnar eru þær að frá 2013 hefur þeim sem starfa í fjöl­miðlum á Íslandi fækkað úr 2.238 í 876. Það þýðir að fjöldi þeirra sem starfa við að upp­lýsa almenn­ing, meðal ann­ars um athafnir og verk stjórn­valda, eru nú tæp­lega 40 pró­sent af því sem þeir voru fyrir átta árum. 

Á sama tíma hafa verið byggðar upp upp­lýs­inga­full­trúa­her­sveitir sem kosta hund­ruð millj­óna króna á ári til að skrifa „frétt­ir“ sem eru ekki fréttir heldur aðal­lega áróður til að láta ráða­menn líta vel út. Stjórn­mála­flokkar hafa hækkað eigin fram­lög úr rík­is­sjóði upp úr öllu hófi og nota þá fjár­muni meðal ann­ars til að fram­leiða efni, t.d. hlað­vörp eða skrif­aðar „frétt­ir“, sem er svo dul­búið sem eðli­legt fjöl­miðla­efni. Lobbý­istar hafa nýtt sér þessa stöðu og tekið til sín dag­skrár­valdið í sam­fé­lag­inu með sífellt skýr­ari hætti til að ganga erinda þröngra sér­hags­muna.

Þegar ein­hver við­leitni er loks sýnd til að laga þessa stöðu sem hefur sogið frelsið úr fjöl­miðlum á Íslandi þá stóðu tals­menn frelsis í vegi fyrir að það yrði almenn og sann­gjörn aðgerð. Það gerðu þeir með því að breyta styrkja­kerfi fyrir einka­rekna fjöl­miðla þannig að 150 millj­ónir króna verða færðar frá um 20 minni fjöl­miðlum til þriggja stærstu, sem munu lík­lega fá 75 pró­sent allra styrkja. 

Frelsi eins getur verið ánauð ann­ars

Þeir sem tala mest um frelsi, og hafa slegið eign­ar­haldi sínu á hug­takið í íslenskri þjóð­mála­um­ræðu, eru mest megnis lodd­ar­ar. Áhuga­fólk um raun­veru­legt frelsi ætti að leita annað eftir full­trúum til að koma hug­myndum sínum á fram­færi á hinu stjórn­mála­lega sviði.

Þeirra frelsi felst að uppi­stöðu í því að þeir stjórni og geti í krafti þess skammtað sjálfum sér og öðrum gæð­um. Það felst í ákalli um afskipta­leysi svo þeir geti áfram grætt pen­inga á grund­velli aðgengis að tæki­færum, upp­lýs­ingum og pen­ingum ann­arra á sama tíma og kerf­is­legar hömlur eru settar á annað hæfi­leik­a­rík­ara athafna­fólk að koma hug­myndum sínum í verk. Þetta er frelsi sum­ra, ekki frelsi flestra. Og sann­ar­lega ekki frelsi allra.

Fólk ber að taka trú­ar­þul­unni, sem end­ur­tekin er af þeim sem hana þylja eins og mar­íu­bæn í gegnum ævina, um frels­is­ást í aðdrag­anda kosn­inga með miklum fyr­ir­vara. 

Frelsi eins getur nefni­lega auð­veld­lega verið ánauð ann­ar­s.