Guðni Th. Jóhannesson sór í gær eið að forsetaembættinu við hátíðlega athöfn í Alþingishúsinu. Athöfnin er ein sú formfastasta í íslenskri stjórnskipan enda byggir íslenska lýðveldið að miklu leyti á þeim hefðum sem tíðkuðust í herraríkinu Danmörku árið 1944. Þá var þeim köflum stjórnarskrárinnar sem lutu að konungi snúið svo forseti væri hér æðsti landshöfðingi.
Þannig hefur það verið allt síðan Sveinn Björnsson sór eið að embættinu á Þingvöllum fyrstur manna 17. júní 1944, við stofnun lýðveldisins. Verandi réttkjörinn þjóðhöfðingi Íslendinga bar Guðni öll tákn þjóðhöfðingja Íslands; stórkross með keðju stórmeistara hinnar íslensku fálkaorðu. Einnig bar hann á jakkanum stjörnu stórkrossriddara fálkaorðunnar. Eliza Reid, eiginkona Guðna, bar stjörnuna einnig.
Sem forseti Íslands er Guðni orðinn stórmeistari hinnar íslensku fálkaorðu og ræður því hverjir á endanum hljóta orðurnar. Orðunefnd veitir hinsvegar tilnefningnar til stórmeistarans. Samkvæmt hefðinni eru orðurnar veittar að minnsta kosti tvisvar á ári; á þjóðhátíðardaginn 17. júní og á nýársdag. Síðan Kristján tíundi Danakonungur stofnaði til orðunnar sumarið 1921 hefur hafa mörgþúsund manns hlotið viðurkenninguna á fjórum stigum.
Táknin sem Guðni bar eru þess vegna merki stórmeistara fálkaorðunnar, fimmta og æðsta stigs fálkaorðunnar. Í forsetabréfi um hina íslensku fálkaorðu segir að „[v]ið hátíðleg tækifæri“ skuli stórmeistarinn bera orðuna í gullinni keðju um hálsinn, auk stjörnunnar. Þá fyrst fer orðan að verða nær einstök þegar hún hangir í gullhlekkjum þar sem gullslegið skjaldamerki hangir á víxl við blásteindan skjöld með mynd af silfurfálka sem lyftir vængjum til flugs.
Sigillum ordinis falconis Islandiæ
Slíkan skrúða bera einungis þjóðhöfðingjar og aðeins einn Íslendingur hverju sinni, nefnilega sitjandi forseti Íslands. Erlendum þjóðhöfðingjum hefur einnig verið veitt keðja stórkross fálkaorðunnar. Ásgeir Ásgeirsson veitti Friðriki Danakonungi þennan heiður í fyrstu opinberu heimsókn íslensk þjóðhöfðingja til Danmerkur árið 1954. Elísabet II Englandsdrottning fékk einnig slíka gjöf frá Ásgeiri er hann flaug til London níu árum síðar, svo aðeins tvö dæmi séu tekin.
Fyrrverandi forsetar Íslands, þau Vigdís Finnbogadóttir og Ólafur Ragnar Grímsson, báru sínar orður við embættistöku Guðna. Glöggir áhorfendur hafa kannski tekið eftir að þau báru bæði stórkrossinn í borða yfir brjóstið og niður á mitti, auk silfraðrar stórkrossstjörnu.
Handhafar forsetavaldsins, þeir Sigurður Ingi Jóhannsson forsætisráðherra, Markús Sigurbjörnsson, forseti Hæstaréttar, og Einar K. Guðfinnsson, forseti Alþingis, báru sínar orður einnig. Markús var sæmdur stórriddarakrossi árið 2005 og Einar sæmdur stórrriddarakrossi árið 2014. Sigurður Ingi var sæmdur stórriddarakrossi nýverið eftir að hafa tekið við forsætisráðuneytinu.
Aftan á öllum fálkaorðum stendur í gullslegnum stöfum „Seytjándi júní 1944“ til að minnast stofndags íslenska lýðveldisins. Og fálkaorðan hefur einnig einkunarorð: „Eigi víkja“, sem voru einkunarorð Jóns Sigurðssonar í sjálfstæðisbaráttunni á nítjándu öldinni. Þá má geta þess að áletrunin á innsiglinu, sem er stórkrossstjarnan, er á latínu: „Sigillum ordinis falconis Islandiæ“ eða „Innsigli hinnar íslensku fálkaorðu“.
Torræð tákn í nútímanum
Sumum kann kannski að finnast þetta heldur mikið í lagt; óþarfa prjál þar sem púkkað er upp á stjórnmálamenn og valdsleikjur hverjar sem þær kunna að vera. Það er hins vegar svo að um orðuveitingarnar gilda reglur og rökstyðja þarf hverja orðuveitingu vandlega. Ekki má svo gleyma að orðuveitingar eru mikilvægt verkfæri í utanríkismálum. Yrði ekki hver Íslendingur impóneraður ef Guðna yrði veitt riddaratign t.a.m. í Bretlandi? Það væri í það minnsta til merkis um að einhver væri ánægður með Íslendinga.
Myndmálið kann hins vegar að vera torskiljanlegra. Við myndun samfélaga, hvort sem þau eru trúarleg eða veraldleg, verður til myndmál og þar liggur rótin í allri merkjagerð. Allir þekkja til dæmis krossinn sem er merki kristinna manna og Davíðsstjörnuna sem er merki gyðinga. Íslenska lýðveldið á á sama hátt skjaldarmerki, og það hefur Reykjavík einnig og Kópavogur.
Orðuveitingar eru í eðli sínu sprotnar af rómantískum hugsjónum nítjándu aldar; það þarf að veita þeim sem hefur látið af sér gott leiða upphafningu, útnefna sem mikilmenn og reka þá til æðstu metorða. Íslendingar áttu þess kost að hljóta danskar orður þar til 1921 þegar Kristján tíundi kom í heimsókn til Íslands og stofnaði hina íslensku fálkaorðu, að ósk Alþingis.
Í grein Guðmundar Odds Magnússonar í hausthefti tímaritsins Sögu árið 2009 er fjallað um táknmyndina fálkann í hugum Íslendinga. Hún var alls ekki ný þegar fálkaorðan var stofnuð heldur hafði fálkinn verið notaður í ýmsum innsiglum þjóðfrelsissinna á síðari hluta 19. aldar. Fálkinn kom sér einnig notalega fyrir á skjaldarmerki Íslands árið 1903 í staðinn fyrir þorskinn. Síðar var landvættunum komið á skjaldarmerkið en fálkanum leyft að hreiðra um sig á orðunum.
Fálkinn er tignarlegur fugl og var hugsanlega valinn sem táknmynd fyrir Ísland vegna mikils fálkaútflutnings Íslendinga á nítjándu öld og á öndverðri 20. öld. Fyrst þegar fálkinn var settur á skjaldarmerkið árið 1903 var hann teiknaður sitjandi, með vængina með hliðunum. Íslenskum þjóðfrelsissinnum þótti það hins vegar ekki nógu sterkt og þess vegna var ný mynd teiknuð á fálkaorðurnar. Danski teiknarinn Hans Christian Tegner var fenginn til verksins og á teikningu hans býr fálki sig til flugs með útþanda vængi. Það má kannski ráða dýpra myndmál í þessa nýju teikningu enda hafði Ísland hlotið sjálfstæði frá Dönum 1918 og var endanlega flogið á brott úr danska konungsríkinu tveimur áratugum síðar.
