Jarðhræringa hefur gætt í Öræfajökli í auknum mæli á undanförnum vikum og á dögunum hefur myndast sigketill í jöklinum miðjum. Þá hefur brennisteinslyktar gætt í og við Kvíá, sem gengur undan einum skriðjökli Öræfajökuls, Kvíárjökli.
Vegna þessa hafa vísindamenn, í samstarfi við Almannavarnir, hækkað viðbúnaðarstig í nágrenni jökulsins í óvissustig. Hafin er vinna við að kortleggja rýmingar á svæðinu og nákvæmari mælitækjum er komið fyrir.
Allt er þetta gert vegna gruns um að hér gæti næst stærsta eldstöð í Evrópu verið að láta á sér kræla. Aðeins eldfjallið Etna á Sikiley situr á stærri eldstöð í Evrópu. Óvissustigi almannavarna er lýst yfir þegar grunur vaknar um að eitthvað sé að gerast af náttúru- eða mannavöldum sem á síðari stigum gæti leitt til þess að heilsu og öryggi fólks, umhverfis eða byggðar sé ógnað.
Vísindamenn flugu yfir Öræfajökul í morgun með Landhelgisgæslunni til þess að kanna aðstæður og taka sýni. Þannig má huganlega glöggva sig betur á því hvað sé á seiði undir jöklinum.
Öræfajökull
Öræfajökull stendur syðst í Vatnajökli milli Skeiðarársands og Jökulsárlóns, svo nefnd séu kunnug kennileiti í nágrenninu. Í Öræfajökli er einnig Hvannadalshnjúkur, hæsta fjall Íslands.
Tvisvar hefur gosið í Öræfajökli á sögulegum tíma, árin 1362 og árið 1727. Fyrra gosið var stórgos þar sem öll byggð næst jöklinum lagðist í eyði. Nafn svæðisins hvarf með byggðinni, en áður hafði svæðið kallast Litla-Hérað. Öræfajökull kallaðist einnig Hnappafellsjökull, eftir hnöppunum á jöklinum sem rísa rúmlega 1.800 metra yfir sjávarmáli, fyrir gosið.
Heimildir um gosið 1362 eru fremur fátæklegar en sagnir um eldsumbrotin eru að finna í annálum frá ofanverðri 14. öld. Í Gottskálksannál segir til dæmis:
„Í Austfjörðum sprakk í sundur Knappafellsjökull og hljóp ofan á Lómagnúpssand, svo að af tók vegu alla. Á sú í Austfjörðum, er Úlfarsá heitir, hljóp á stað þann er heitir að Rauðalæk, og braut niður allan staðinn, svo að ekki hús eftir nema kirkjan.“
Gosið var heilmikið og þeytti upp um 10 rúmkílómetrum af gjósku. Sævar Helgi Bragason hefur fjallað um gosið á Stjörnufræðivefnum. Þar segir meðal annars að þetta hafi verið mesta vikurgos sem orðið hefur á Íslandi síðan í Heklugosi 800 árum fyrir Kristsburð. Eldsumbrotunum fylgdu jökulhlaup undan mörgum skriðjöklunum sem renna niður eftir öskjubarminum utanverðum; Falljökli, Virkisjökli, Kotárjökli, Rótarfjallsjökli og Svínafellsjökli niður Skeiðarársand. Hlaup úr Kvíárjökli (þar sem í dag má nema brennisteinslykt) rann út á sjó.
„Ekki er vitað hversu stór jökulhlaupin voru en leiða má líkum að því að þau hafi ekki verið stórkostleg og til þess benda raunar vegsummerki í fjallinu. Jökullinn var minni þá en nú vegna hlýindatímabils sem á undan var gengið. Hlaupið hefur þó án efa verið skelfilegt og kröftugt vegna mikillar fallhæðar niður fjallshlíðarnar. Úr orku þess dróg um leið og hlaupvatnið var komin niður á flatlendið þar sem það dreifðist um sandana,“ skrifar Sævar Helgi.
Það liðu margir áratugir áður en búið var aftur í Litla-Héraði, því sem var þá farið að kalla Öræfasveit. Orðið Öræfi hafa enda verið réttnefni fyrir þetta svæði og minningarnar um gosið 1362. Á Vísindavefnum er sagt frá því að hugtakið „öræfi“ merki ofsa, óbyggðir, eyðilönd eða hafnleysu. Allt hefur þetta átt við þetta svæði og gerir jafnvel enn.
Gosið 1727 var mun minna. Þrjár manneskjur fórust í jökulhlaupum auk fjölda húsdýra. Á Stjörnufræðivefnum má lesa eftirminningar séra Jóns Þorlákssonar, prests á Sandfelli þegar gosið hófst. Snarpir jarðskjálftar riðu yfir áður en gosið hófst og fundust þeir vel í sveitinni.
Eldstöð utan gosbeltis
Eldkeilan Öræfajökull stendur utan gosbeltanna sem ganga í gegnum jarðskorpuna undir Íslandi þar sem oftast gýs hér á landi. Talið er að eldstöðin standi á leifum tveggja megineldstöðva. Við Skaftafellsjökul sjást leifar megineldstöðvar sem var virk fyrir um 2,7 milljón árum og nálægt Breiðamerkurfjalli má einnig finna leifar gamallar megineldstöðvar.
Á toppi Öræfajökuls er askja í stað venjulegs toppgígs og er askjan full af jökulís. Talið er að ísinn sé 550 metra þykkur. Á brún öskjunnar má svo finna jökulskerið Hvannadalshnjúk sem er hæsti tindur Íslands í um 2.110 metra hæð yfir sjávarmáli.
Öræfajökull og hugsanleg flóð undan jöklinum hafa verið kortlögð og rannsökuð. Matthew J. Roberts og Magnús Tumi Guðmundsson hafa til að mynda rannsakað jarðfræði eldstöðvarinnar og söguleg flóð undan jöklinum. Lesa má rannsókn þeirra á vef Veðurstofunnar.
Jafnvel þó nokkuð hafi verið ritað um eldstöðina Öræfajökul þá eiga vísindamenn ekki mikið af gögnum um virkni og hegðun eldfjallsins. Skýringin er vitanlega sú að langt er síðan þar gaus síðast og þessi gamli þurs hefur blundað vært um langa tíð.
Flugu yfir jökullinn í dag
Jarðvísindamenn frá Háskóla Íslands og Veðurstofunni flugu yfir jökulinn í dag og rannsökuðu. Magnús Tumi var einn þeirra vísindamanna og sagði hann í samtali við fréttastofu RÚV að sigketillinn sem myndast hefur sé í kringum 21 til 25 metra djúpur. Það sé ekki sérlega djúpur sigketill en mikil dýpkun á þeim stutta tíma sem hann hefur myndast.
Lögregluyfirvöld á Suðurlandi segjast ekki vera neitt ofsalega áhyggjufull yfir ástandinu. „Við erum ekkert ofsalega áhyggjufullir en á meðan við erum að skoða þá fylgjum við þessum stigum Almannavarna og förum á óvissustig,“ segir Sveinn Kristján. Engin rýmingaráætlun sé í gangi. Ekkert hafi verið virkjað nema eftirlitskerfið. Þannig hafi lögreglan á Suðurlandi verið með vakt við Kvíá í nótt,“ er haft eftir Sveini Kristjáni Rúnarssyni, yfirlögregluþjóni á Hvolsvelli, á vef RÚV.
„Eins og ég segi þá er ekki alveg vitað hvað er í gangi þarna. Mögulega er þetta einhver atburður sem er búinn. Mögulega er vatnið í katlinum að skila sér í rólegheitum niður Kvíá og það skýri lyktina. Þetta er allt verið að skoða,“ sagði Sveinn Kristján enn fremur.
