Framlag Kjarnans á árinu 2017
Kjarninn er fimm ára í vikunni. Af því tilefni verður rifjað upp það helsta sem hann hafði til málanna að leggja á hverju því starfsári sem hann hefur verið til, á hverjum degi í þessari viku. Í dag er farið yfir árið 2017.
Í janúar voru tvær skýrslur sem áttu erindi við almenning dregnar undan stóli í fjármála- og efnahagsráðuneytinu. Báðar fjölluðu þær um mál sem voru á meðal stærstu mála síðustu ára, aflandseignir Íslendinga og skiptingu Leiðréttingarinnar. Báðar voru tilbúnar fyrir kosningarnar 2016 en ekki birtar fyrr en að þeim loknum. Og báðar innihéldu upplýsingar sem hefðu gert það að verkum að umræður fyrir kosningarnar 2016 um þessi tvö risastóru mál hefðu getað byggt á vandaðri greiningu eða staðreyndum í stað þess að einkennast af upphrópunum. Kjarninn leiddi umfjöllun um málið.
Í janúar 2017 var líka mynduð ríkisstjórn Bjarna Benediktsson sem fáir vildu, en enn færri studdu. Hún rataði í hvert erfiðleikamálið á fætur öðru og á stundum virtist andstaða innan úr henni vera sterkari en sú sem minnihlutinn veitti. Stjórnin varð skammlífasta meirihlutastjórn lýðveldissögunnar. Komum betur að því síðar.
Einkavæðingin afhjúpuð
Einkavæðing ríkisbankanna markaði upphafið af því ástandi sem leiddi af sér bankahrunið 2008. Í mars 2017 var birt skýrsla um aðkomu þýsks einkabanka að kaupunum á Búnaðarbankanum þar sem sýnt var fram á að íslensk stjórnvöld, almenningur og fjölmiðlar hefðu verið blekkt. En fámennur hópur hagnast ævintýralega.
Leynilegir samningar voru gerðir til að blekkja Íslendinga til að halda að erlendur banki væri að kaupa í íslenskum banka, þegar kaupandinn var í reynd aflandsfélagsfélagið Welling & Partner, skráð á Bresku Jómfrúareyjunum. Kaupþing í Lúxemborg fjármagnaði það félag og allur nettóhagnaður sem varð að viðskiptunum, sem á endanum var rúmlega 100 milljónir dalir, um 11 milljarðar króna á núvirði, rann annars vegar til aflandsfélags í eigu Ólafs Ólafssonar og hins vegar til aflandsfélags sem rannsóknarnefndin telur að Kaupþing eða stjórnendur þess hafi stýrt. Sá hagnaður sem rann til Ólafs var endurfjárfestur í erlendum verðbréfum fyrir hans hönd. Ekkert er vitað um hvað var um þann hagnað sem rann til hins aflandsfélagsins, Dekhill Advisors Ltd. sem skráð var á Tortóla. Fléttan gekk undir nafninu „Project Puffin“, eða lundafléttan.
Á lokametrum vorþings áttu sér stað átök um skipun 15 nýrra dómara við Landsrétt. Dómsmálaráðherra hafði þá vikið frá hæfnismati dómnefndar og tilnefnt fjóra dómara sem nefndin hafði ekki talið hæfasta, en fjarlægt aðra fjóra af listanum. Málið varð síðustu ríkisstjórn mjög erfitt og er þegar farið að þvælast fyrir þeirri nýju, sérstaklega eftir að Hæstiréttur komst að þeirri niðurstöðu að ráðherrann hefði brotið lög.
Landsréttarmálið
12. maí birti Kjarninn lista yfir þá 15 sem dómnefndin hafði metið hæfasta til að sitja í Landsrétti. Um er að ræða þann lista sem sendur hafði verið út til umsækjenda um embættin. Það vakti athygli að dómnefndin hefði talið nákvæmlega 15 umsækjendur hæfa til að gegn nákvæmlega 15 embættum. Á listanum voru tíu karla og fimm konur. Þessi birting breytti málinu algjörlega.
19. desember komst Hæstiréttur síðan líka að því að Sigríður Á. Andersen hafi brotið gegn ákvæði stjórnsýslulaga. Dómstóllinn tók afdráttarlausa efnislega afstöðu til málsins. Ef dómsmálaráðherra ætlar að víkja frá áliti dómnefndar um veitingu dómaraembættis verður slík ákvörðun að vera reist á frekari rannsókn ráðherra, líkt og kveðið er á um í stjórnsýslulögum. Í dómi Hæstaréttar segir að það liggi ekki fyrir að Sigríður hafi ráðist í frekari rannsókn á þeim atriðum sem vörðuðu veitingu þeirra fjögurra dómaraembætta sem málið snérist um og rökstuðningur hennar til forseta Alþingis, sem settur var fram í bréfi dagsett 28. maí 2017, um að víkja frá niðurstöðu dómnefndar fullnægði ekki lágmarkskröfum.
Höft afnumin og húsnæðisvandi þrátt fyrir góðæri
Eftir að hafa þurft að fara með flugmiða í bankann til að kaupa gjaldeyri fyrir sólarlandafríið í rúm átta ár voru fjármagnshöft loks losuð að mestu á almenning, lífeyrissjóði og fyrirtæki. Verr gekk þó að losa um aflandskrónuvandann með þeim hætti sem lagt var upp með.
Á blaðamannafundi greindu Benedikt Jóhannesson, fjármála- og efnahagsráðherra, Bjarni Benediktsson forsætisráðherra og Már Guðmundsson seðlabankastjóri frá því að öll höft á almenning, fyrirtæki og lífeyrissjóði yrðu afnumin, fjármagnsflæði að og frá landinu yrði gefið frjáls og hægt yrði að fjárfesta erlendis án takmarkana.
Samhliða þessu var gert samkomulag við aflandskrónueigendur, en þeir voru helsta ástæða þess að höft voru enn við lýði. Það samkomulag fór ekki alveg eins og að hafði verið stefnt, en samkvæmt því ætlaði Seðlabanki Íslands að kaupa meginþorra aflandskróna.
Hluti þeirra sjóða sem áttu aflandskrónur hérlendis neituðu nefnilega tilboðinu.
Þrátt fyrir fordæmalaust efnahagslegt góðæri glímdi stór hópur Íslendinga við þá stöðu að geta ekki komið viðunandi þaki yfir höfuð sér á árinu 2017. Fólk bjó á tjaldsvæðum, hjá vinum eða ættingjum eða var nauðugt þátttakendur á leigumarkaði. Á sama tíma settu Íslendingar Evrópumet í húsnæðisverðshækkunum og þeir sem voru á eignarmarkaði efnuðust hratt.
Í greiningum sem Kjarninn birti kom meðal annars fram að kannanir sýndu að meirihluti leigjenda, alls 57 prósent, voru á leigumarkaðnum af nauðsyn og 80 prósent leigjenda vildu kaupa sér íbúð, en gátu það ekki. Einungis 14 prósent leigjenda vildu vera á leigumarkaði. Þriðji hver leigjandi borgaði meira en helming af ráðstöfunartekjum sínum í leigu og fáir tekjulágir leigjendur geta safnað sér sparifé.
Íslenska karlalandsliðið tryggði sér líka þáttökurétt á lokamóti HM í Rússlandi eftir sigur á liði Kósóvó í Laugardalnum í október. Lið sem hafði þegar skráð sig á spjöld knattspyrnusögunnar bætti enn við þann kafla. Með gylltu letri.
Uppreist æru og #Höfumhátt fellir ríkisstjórn
Það hefði engum dottið í hug að barátta þolenda kynferðisbrotamanna og aðstandenda þeirra fyrir því að fá að vita af hverju það væri verið að veita kvölurum þeirra uppreist æru og starfsréttindi myndi sprengja ríkisstjórn á árinu 2017. Það er hins vegar nákvæmlega það sem gerðist.
Robert Downey, sem hét áður Róbert Árni Hreiðarsson, var dæmdur í þriggja ára fangelsi árið 2008 fyrir að brjóta gegn fjórum stúlkum, einni fjórtán ára og þremur fimmtán ára. Hann komst í samband við stúlkurnar með blekkingum og þóttist Robert vera 17 ára gamall unglingspiltur sem héti Rikki í samskiptum við eina þeirra í gegnum netið. Hann greiddi tveimur stúlknanna fyrir kynmök. Forseti Íslands veitti honum uppreist æru í september 2016 og í júní fékk hann lögmannsréttindi sín aftur.
Fórnarlömb Roberts, aðstandendur þeirra, valdir stjórnmálamenn og fjölmiðlar fóru að kalla eftir upplýsingum um hvernig þetta gæti gerst. Úr varð samfélagsmiðlabylting undir myllumerkinu #Höfumhátt. Krafan var skýr: Hvernig var ferlið? Hverjir skrifuðu upp á meðmæli fyrir hann? Hvernig var ákvörðunin tekin og hver var gagnaslóðin?
Fremstur í flokki fór þekktur leikari og leikstjóri, Bergur Þór Ingólfsson og fjölskylda hans, en Nína Rún, dóttir hans, var eitt fórnarlamba Roberts Downey.
Í september komst úrskurðarnefnd um upplýsingamál að þeirri niðurstöðu að fjölmiðlar ættu að fá að sjá gögn í máli Róberts Downey, og þá lá strax fyrir að sú niðurstaða yrði fordæmisgefandi fyrir önnur mál sem snéru að uppreist æru. Gögnin voru birt þriðjudaginn 12. september og samhliða var sagt frá því að önnur gögn er vörðuðu uppreist æru aftur til ársins 1995 yrðu líka birt á næstunni.
Í þeim gögnum kom meðal annars fram að Benedikt Sveinsson, faðir Bjarna Benediktsonar, hafði skrifað undir meðmælabréf fyrir Hjalta Sigurjón Hauksson, mann sem var dæmdur í fimm og hálfs árs fangelsi fyrir að níðast kynferðislega á stjúpdóttur sinni árum saman. Það kom líka fram að Sigríður Á. Andersen hafði greint Bjarna Benediktssyni frá því á sama tíma og fórnarlömb, aðstandendur, fjölmiðlar og aðrir stjórnmálamenn fengu ekki þær upplýsingar.
Í kjölfarið sleit Björt framtíð stjórnarsamstarfinu vegna uppreist æru málsins og þeirrar leyndarhyggju sem umlék meðferð ráðherra Sjálfstæðisflokksins á málinu. Ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar varð fyrir vikið skammlífasta samsteypustjórn lýðveldissögunnar.
Wintris greiddi ekki skatta í samræmi við lög og reglur
Stærsta fréttamál ársins 2016, aflandsfélagið Wintris, komst aftur í fréttirnar í september 2017 þegar birtist úrskurður yfirskattanefndar í máli hjónanna Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar og Önnu Sigurlaugar Pálsdóttur, eiganda Wintris. Í honum kom fram að 13. maí 2016 hefði umboðsmaður hjónanna skrifað bréf til ríkisskattstjóra. Þar óskaði hann eftir því að skattframtöl hjónanna fyrir árin 2011 til 2015 yrðu leiðrétt. Í bréfinu sagði umboðsmaðurinn orðrétt að ekki væri „útilokað að réttara hefði verið að haga skattskilum kærenda gjaldárið 2011 og síðar eftir efni 57. gr. a laga nr. 90/2003, sbr. 3. gr. laga nr. 46/2009, og reglugerðar nr. 1102/2013, um skattlagningu vegna eignarhalds í lögaðilum á lágskattasvæðum (CFC-reglum). Væru skattstofnar kærenda gjaldárin 2011 til og með 2016 því leiddir fram í erindinu í samræmi við framangreindar reglur.“
Þetta þýddi, til einföldunar, að endurskoðandi þeirra hjóna sendi bréf á skattyfirvalda þar sem hann tilkynnti þeim að hjónin hafi ekki gert upp í samræmi við lög og reglur.
Þetta bréf í maí 2016 leiddi til þess að ríkisskattstjóri ákvað að endurákvarða auðlegðarskatt sem hjónin greiddu vegna áranna 2011 til 2014, að embættið endurmat hagnað vegna tekjuársins 2010 og ákvað að hækka stofn til tekjuskatts og útsvars hjá eiginkonu Sigmundar Davíðs. Samhliða lækkaði hann skattgreiðslur á Sigmund Davíð sjálfan.
Hjónin undu þessari niðurstöðu og gengust þar með við því að hafa ekki talið rétt fram um árabil. Vegna þessa hækkuðu skattgreiðslur þeirra um upphæð sem ekki hefur komið fram.
Í aðdraganda þess að þau tilkynntu ríkisskattstjóra um það að þau hefðu ekki talið rétt fram þá létu hjónin gera ársreikninga fyrir Wintris nokkur ár aftur í tímann. Þau ákváðu að hafa þessa ársreikninga í íslenskum krónum. Þetta gerði þeim kleift að telja fram gengistap vegna sveiflna á gengi íslensku krónunnar, sem átti að nýtast sem uppsafnað tap gegn framtíðar skattgreiðslum. Ríkisskattstjóri taldi þetta ekki standast lög og hafnaði þessum breytta útreikningi á gengishagnaði síðustu ára. Hann endurákvarðaði síðan á hjónin og þau greiddu þær viðbótar skattgreiðslur. Við það vildu þau ekki sætta sig, kærðu þann lið til yfirskattanefndar og unnu. Því hefðu þau ofgreitt skatta vegna þessa eina álagningarliðar.
Sigmundur Davíð skrifaði grein í Fréttablaðið nokkrum dögum eftir að úrskurðurinn lá fyrir, þann 2. október, þar sem hann reifaði mál Wintris hjá ríkisskattstjóra að hluta.
Í greininni sagði hann m.a.: „Í ljósi umræðunnar ákváðum við þó, að eigin frumkvæði, að senda ríkisskattstjóra erindi þar sem mun ítarlegri grein var gerð fyrir umræddum eignum og tekjum af þeim en skattframtalsform gera ráð fyrir og gefa kost á. Ríkisskattstjóra var boðið að endurmeta þá aðferð sem lögð var til grundvallar skattlagningu.“
Kjarninn birti sama morgun fréttaskýringu um málið sem byggði á úrskurðinum. Hana má lesa hér.
Þar var m.a. dregið saman að fyrir lægi að forsætisráðherrahjónin fyrrverandi höfðu ekki ofgreitt skatta áður en að fjölmiðlar opinberuðu Wintrismálið í fyrravor. Það lægi heldur ekkert fyrir um hversu mikla viðbótargreiðslur þau greiddu vegna viðbótarauðlegðarskatts, endurmati á hagnaði tekjuársins 2010 og hækkunar á skattstofni til tekjuskatts og útsvars.
Eina sem lægi fyrir væri að hjónin ofgreiddu skatta af breyttum útreikningi á gengishagnaði eftir niðurstöðu ríkisskattstjóra í desember síðastliðnum.
Daginn eftir fór Sigmundur Davíð í viðtal við Morgunblaðið og sagðist vera að íhuga málsókn gegn þremur íslenskum fjölmiðlum vegna umfjöllunar um fjármál hans og eiginkonu hans í svonefndu Wintris-máli. Hann hefði yrir nokkru falið lögfræðingum að kanna grundvöll slíkrar málsóknar. Sigmundur Davíð nefndi miðlanna ekki á nafn en augljóst var að hann átti við Kjarnann, Stundina og RÚV. Hann fór aldrei í mál. Þess í stað stofnaði hann Miðflokkinn og fór í framboð.
Nýjar kosningar, ný ríkisstjórn og #metoo
Kosið var til Alþingis í annað sinn á einu ári 28. október 2017. Ástæða kosninganna var, líkt og árið áður, hneykslismál tengd ráðherrum ríkisstjórnar.
Niðurstaða kosninganna var ekki til að gera stöðuna í stjórnmálunum skýrari. Átta flokkar náðu inn á þing og hafa þeir aldrei verið fleiri. Þáverandi stjórnarandstöðuflokkarnir fjórir, Vinstri græn, Samfylking, Framsóknarflokkur og Píratar náðu minnsta mögulega meirihluta þingmanna og gátu myndað ríkisstjórn ef þeir vildu. Flokkarnir voru samt sem áður ekki með meirihluta atkvæða á bak við sig, tæplega 49 prósent landsmanna kusu þá.
Sigurvegarar kosninganna voru Miðflokkur Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar og Flokkur fólksins. Þeir flokkar komu nýir inn á þing og náðu samtals ellefu þingmönnum. Frjálslyndisbylgjan sem reið yfir í kosningunum í fyrra, og tryggði Viðreisn, Bjartri framtíð og Pírötum samtals 21 þingmann, er gengin til baka. Þeir flokkar hafa nú samtals tíu þingmenn og Björt framtíð þurrkaðist út af þingi.
Afrakstur kosninganna varð sá að þrír íhaldssömustu flokkarnir á Alþingi, sem þó raða sér víðsvegar á hægri-vinstri kvarða stjórnmálanna, mynduðu saman ríkisstjórn í fyrsta sinn. Forsætisráðherra varð Katrín Jakobsdóttir. Hún varð þá önnur konan til að gegna því embætti á eftir Jóhönnu Sigurðardóttur og fyrsti formaður Vinstri grænna til að leiða ríkisstjórn. Það var líka merkilegt við þessa ríkisstjórn að á árinu 2017 sátu alls þrjár ríkisstjórnir: starfsstjórn Sigurðar Inga Jóhannssonar, ríkisstjórn Bjarna Benediktssonar og loks stjórn Katrínar Jakobsdóttur. Allir forsætisráðherrarnir sem sátu á árinu 2017 sitja nú saman í ríkisstjórn.
Kjarninn var leiðandi í umfjöllun um kosningarnar, afrakstur þeirra og stjórnarmyndunarviðræðurnar sem fylgdu.
Mikil vakning varð á Íslandi og í heimsbyggðinni allri varðandi kerfisbundið áreiti, ofbeldi og mismunun sem konur verða fyrir í störfum sínum. Þúsundir kvenna hér á landi hafa skrifað undir áskorun þar sem þær krefjast þess að hlustað sé á þær.
Eftir að umræðan um #metoo komst í hámæli fóru konur að segja sögur sínar opinberlega, þó flestar nafnlausar. Konur í stjórnmálum riðu á vaðið og sendu frá sér áskorun þann 24. nóvember. Í kjölfarið sendi fjöldi starfsstétta gefið út yfirlýsingar þar sem kynferðislegu áreiti, ofbeldi og mismunun er mótmælt. Krafan var skýr: Konur vilja breytingar. Þær vilja að samfélagið viðurkenni vandann og þær hafna núverandi ástandi. Þær krefjast þess að samverkamenn þeirra taki ábyrgð á gjörðum sínum og að verkferlum verði komið í gagnið og viðbragðsáætlanir gangsettar.
Í lok árs höfðu rúmlega 4.700 konur úr ýmsum starfsstéttum skrifað undir áskorun þar sem þær settu fram kröfur sínar og deildu með þjóðinni 543 sögum. Hver og ein saga lýsti reynslu konu sem þurft hafði að takast á við áreiti, ofbeldi eða mismunun vegna kyns síns.
