Í nóvember 2011 stofnaði Skúli Mogensen WOW air. Seint í þeim mánuði opnaði Jóna Lovísa Jónsdóttir, prestur og fitnessmeistari, miðasöluvef fyrirtækisins og 31. maí 2012 fór það í jómfrúarflug sitt til Parísar. Strax í byrjun var ljóst að Skúli Mogensen, maðurinn á bakvið WOW air og eini eigandi fyrirtækisins, ætlaði sér að fara óhefðbundnar leiðir. Ástæða þess að hann fékk Jónu Lovísu til að hefja starfsemina var sú að Skúli vildi brjóta upp þá hefð að ráðamenn væru fengnir til slíkra verka. WOW air hefði viljað leitað til einhvers sem hefði dugnað, kjark og þor til að ögra sjálfum sér og viðteknum venjum. Það yrði líka leiðarljós WOW air í starfsemi fyrirtækisins. Starfsemi sem lauk í gærmorgun með gjaldþroti.
Á þessum tíma var efnahagur landsins byrjaður að taka kröftuglega við sér eftir hrun fjármálakerfisins og dramatískan tíma í þjóðlífinu, ekki síst eftir að eldgos hófst í Eyjafjallajökli í apríl 2010 og olli gífurlega kostnaðarsamri röskun á flugi í Evrópu, vegna öskunnar sem fauk yfir álfuna. Ísland var á þessum tíma sífellt í fréttum og á sjónvarpsskjám, og líklega hefur landið aldrei fengið aðra eins auglýsingu á erlendum vettvangi, þó margir hafi verið æfir vegna þess hve mikil áhrif gosið hafði á flugumferð.
Það eru margir sem rekja upphafið að miklum uppgangi í íslenskri ferðaþjónustu sérstaklega til þessa atburðar, án þess að það sé hægt að fullyrða mikið um hversu stóran þátt hann átti í því að kveikja áhuga fólks erlendis á Íslandi. Hvað sem það var sem kveikti neistann, þá upphófst tímabil í ferðaþjónustunni sem var með ólíkindum gróskumikið.
WOW air varð til við upphaf þess tímabils og varð líka nokkurs konar birtingarmynd þess uppgangar sem átti sér stað. Reksturinn var erfiður til að byrja með og á fyrstu þremur rekstrarárum sínum tapaði WOW air samtals 1,7 milljörðum króna. Á árinu 2015 varð hins vegar viðsnúningur þegar WOW air hagnaðist um 1,1 milljarð króna. Í viðtali við fréttir Stöðvar 2, þegar þessi niðurstaða lá fyrir, sagði Skúli að „í öllum mínum samskiptum við reynslubolta að utan þá hafa þeir verið mjög imponeraðir nánast frá fyrsta degi með það sem við höfum verið að gera. Það hefur ávallt verið hvatningin frekar heldur en að hlusta á svartsýnisröflið á Íslandi.“
Í lok árs 2016 var Skúli svo valinn viðskiptamaður ársins, eftir að hafa lent í öðru sæti árið 2015. Hann virtist vera að finna nýja leið til þess að takast á við hinn gamalgróna flugrekstrarheim og lét hafa eftir sér í erlendum fjölmiðlum í upphafi árs 2017 að hann sæi fyrir sér að það yrði ókeypis að fljúga í framtíðinni. Tekjurnar myndu frá sölu á hótelgistingu, leigu á bílum og annarri aukaþjónustu.
Og WOW air var ekki hætt. Fyrirtækið skilaði methagnaði árið 2016, alls 4,3 milljörðum króna. Skúli fór í viðtal við Björn Inga Hrafnsson í sjónvarpsþættinum Eyjunni, sem er ekki lengur til, snemma árs 2017. Þar ræddu þeir meðal annars það markmið WOW air að verða stærra en Icelandair. Skúli sagði að það væru verulegar líkur á því að WOW air yrði með fleiri farþegar strax árið eftir. WOW air var þá að undirbúa að taka inn breiðþotur í starfsemi sína og fljúga lengri flugleggi, sem hafði ekki verið hluti af kjarnastarfsemi WOW air fram að þeim tíma.
Í viðtalinu sagði Skúli að hann hefði „látið það líka flakka að það er ágætt að stefna að því að verða Íslandsmeistari en ég hef miklu meiri áhuga á að verða heimsmeistari. Þess vegna er ég að horfa á Norwegian með þeirra 155 vélar og þeir verða með 178 vélar á næsta ári. Þannig að þegar við erum að bera okkur saman við önnur flugfélög þá erum við að horfa á fremstu lággjaldafélögin í heiminum og læra af þeim og skoða hvernig þau eru að vaxa og hvaða ákvarðanir þau eru að taka. Fyrir vikið erum við að fara erlendis líka. Það er afleiðing af því, að við erum að verða stærri en Icelandair, en það er ekkert markmið í sjálfu sér.“
Nú er WOW air farið á hausinn. Og framundan er samdráttur í ferðaþjónustu, miðað við árið í fyrra, sem var þó eftir sem áður enn eitt metárið í geiranum. Um 2,5 milljónir ferðamanna heimsóttu landið miðað við 2,3 milljónir 2017. Gjaldeyristekjur sem erlendir ferðamenn færa þjóðarbúinu ár hvert eru metnar á yfir 500 milljarða, miðað við stöðu mála eins og hún var í fyrra. Engin atvinnugrein kemst nærri ferðaþjónustunni, hvað þetta varðar, og er hún nú orðin mikið burðarvirki í hagkerfinu. Stærsta stoðin undir íslenska efnahagskerfinu.
Ef horft er aftur til ársins 2010 þá voru gestir árlega 450 þúsund og gjaldeyristekjur vegna ferðaþjónustu aðeins um 20 prósent af því sem þær eru nú. Það er ekki aðeins mikil fjölgun sem hefur skipt máli heldur einnig mikil grósku í uppbyggingu ýmissar þjónustu, svo sem veitinga- og gistiþjónustu.
Það er til marks um miklar breytingar á undanförnum árum, hversu mikið landsmönnum hefur fjölgað.
Hinn 1. janúar 2010 bjuggu 317.600 á Íslandi en 1. janúar á þessu ári var fjöldinn kominn upp í 356 þúsund. Á þessum átta ára tíma hefur landsmönnum því fjölgað um tæplega 40 þúsund manns. Þar af hefur vinnumarkaðurinn stækkað um 20 þúsund einstaklinga og telur hann nú um 203 þúsund.
Í tölum Hagstofu Íslands hefur mátt sjá að stór hluti nýrra starfa hefur verið í ýmsum störfum innan ferðaþjónustunnar og byggingariðnaði. Um 75 prósent nýrra skattgreiðenda á undanförnum árum hafa verið innflytjendur, sem hafa komið hingað til lands til að vinna hin ýmsu störf, ekki síst innan ferðaþjónustunnar. Að þessu leyti má segja að uppgangstíminn í ferðaþjónustunni hafi ekki aðeins styrkt hagkerfið, almennt, heldur ekki síður haft víðtæk samfélagsleg áhrif þar sem hlutur innflytjenda af heildarfjölda hefur vaxið hratt.
Vaxtarverkir fylgja gjarnan hraðri uppbyggingu í heilum atvinnugreinum og það hefur verið raunin með ferðaþjónustuna. Sérstaklega hafa verkalýðsfélög og stéttarfélög kvartað undan því að sá mikli straumur erlendra starfsmanna sem komið hafi til landsins á undanförnum árum, hafi verið það mikill að ekki hafi tekist að passa upp á að fólkið njóti réttinda sem það á að njóta.
Þetta hefur meðal annars verið meðal þess sem fólk í forsvari fyrir stéttarfélögin hefur nefnt að sé mikilvægt að uppræta með öllu. Í þeim hörðu kjaraviðræðum og verkfallsaðgerðum hafa spjótin ekki síst beinst að ferðaþjónustunni, og útlit fyrir að þær aðgerðir haldi áfram. Þannig hefur óánægja með lág laun ekki síst vera hjá starfsfólki ferðaþjónustufyrirtækja.
Þrátt fyrir að nýjustu tölur bendi til þess að samdráttur verði í komu ferðamanna til landsins á þessu ári, þá er ekki þar með sagt að alvarleg staða sé komin upp. Ferðamannafjöldinn gæti orðið svipaður á þessu ári og hann var á árunum 2017 og 2018. Erfiðleikar hjá flugfélögum geta sett strik í reikninginn.
Þeir erfiðleikar hafa verið að gerjast í tvö ár. Mikil og skörp hækkun á heimsmarkaðsverði á olíu, áframhaldandi styrking krónunnar og gríðarlega hörð samkeppni gerði öllum sem kepptu á markaðnum erfitt fyrir strax árið 2017.
Áhrifin á WOW air voru mikil. Fyrirtækið tapaði 2,4 milljörðum króna á árinu 2017 og um mitt ár 2018 átti fyrirtækið of lítið eigið fé til að takast á við þá stöðu sem var uppi. Icelandair skilaði hagnaði það árið en hann var 58 prósent lægri en árið áður. Munurinn var þó sá, á fyrirtækjunum tveimur, að Icelandair átti mikið eigið fé til að takast á við sveiflur og til að leiðrétta mistök sem það hafði gert í breytingum á rekstrarmódeli sínu.
Eins og greint hefur verið frá undanfarna mánuði þá hefur WOW air verið í lífróðri mánuðum saman. Í raun hafði starfsemi félagsins dregist saman um helming áður en það hætti loks starfsemi, frá því hún var umfangsmest, en þá var félagið að flytja til landsins 600 til 700 þúsund erlenda ferðamenn á ári. Í stað þess að verða heimsmeistari, og stækkað flota sinn upp í á annað hundrað vélar, hefur fyrirtækið þurft að draga skarpt saman seglin. Vélunum sem það notar hafði fækkað úr 24 í 11. Þar af voru tvær kyrrsettar í liðinni viku og enn fleiri á fimmtudagskvöld.
Í upphafi liðinnar viku tóku hluti kröfuhafa WOW air síðan fyrirtækið yfir. Hlutafé Skúla Mogensen átti að afskrifa að öllu leyti með þeirri aðgerð en hann átti að geta haldið litlum hlut vegna þess að Skúli tilheyrði líka hópi kröfuhafa. Enn átti þó eftir að hnýta marga lausa, og erfiða, enda í þeirri vegferð, meðal annars með því að semja við aðra kröfuhafa fyrirtækisins og að sannfæra einhvern um að koma með nýtt hlutafé, um fimm milljarða króna hið minnsta, inn í reksturinn. Það náðist ekki og WOW air skilaði inn flugrekstrarleyfinu í gærmorgun.
Hvernig sem færi hjá WOW air þá var staða félagsins þegar búin að taka það miklum breytingum á skömmum tíma, að töluvert högg var þegar komið á ferðaþjónustuna. Það mun koma í ljós í sumar, hversu mikið það verður, en yfirleitt skýrist bókunarstaðan fyrir háannatímann ekki endanlega fyrr á vormánuðum, þar sem sífellt algengara er að ferðamenn bóki sér frí með skömmum fyrirvara.
Icelandair hefur einnig gengið í gegnum töluverða erfiðleika að undanförnu, og tap félagsins á síðustu þremur mánuðum síðasta árs upp á 6,8 milljarða króna gefur vísbendingu um harða samkeppni í flugiðnaði í heiminum um þessar mundir.
Slök afkoma Icelandair gerði það að verkum að það virkjuðust ákvæði gagnvart eigendum skuldabréfaflokka félagsins sem ekki tókst að endursemja við. Því fékk Icelandair um tíu milljarða króna að láni frá ríkisbankanum Landsbankanum í byrjun árs 2019 til að gera upp við þá. Í raun var Landsbankinn að taka yfir þann hluta fjármögnunar Icelandair vegna þess að skuldabréfaeigendurnir vildu ekki halda á henni lengur.
Gengi krónunnar krónunnar gagnvart helstu viðskiptamyntum hefur veikst nokkuð að undanförnu, en Ísland er orðinn einn af dýrustu áfangastöðum í Evrópu, sé horft yfir tímabil síðustu 18 mánaða. Raungengi krónunnar hefur á þessum tímabili verið sögulega hátt í. Ferðamönnum fór að fjölga mun hægar, og síðan að fækka í samanburði við sama tíma árið á undan. Fyrstu níu mánuðum ársins í fyrra fjölgaði brottförum erlendra ríkisborgara frá Keflavík um 5,5 prósent samanborið við um 28,2 prósent vöxt á sama tíma 2017.
Svipaða sögu er að segja um fjölda gistinátta útlendinga á hótelum og gistiheimilum sem fjölgaði einungis um 1,7 prósent á fyrstu átta mánuðum ársins samanborið við um 10,9 prósent vöxt á sama tíma í fyrra. Hótelherbergjum á höfuðborgarsvæðinu fjölgar hins vegar hraðar en gistinóttum sem kemur fram í lækkuðu nýtingarhlutfalli.Þó er nýtingin enn góð í alþjóðlegum samanburði, segir í greiningu Seðlabanka Íslands, sem birtist í Fjármálastöðugleika. „Meðalgreiðslukortanotkun hvers erlends ferðamanns mæld í krónum hefur nánast staðið í stað á milli ára, sé horft fram hjá liðnum flugsamgöngur í kortaveltunni. Í lok júní 2018 námu útlán stóru viðskiptabankanna til ferðaþjónustu tæplega 10 prósent af heildarútlánum þeirra til viðskiptavina. Dregið hefur úr útlánavexti til greinarinnar að undanförnu og var ársvöxtur útlána til ferðaþjónustu um 13 prósent í lok júní sl., samanborið við um 20 prósent í árslok 2017.1 Eftir mjög kröftugan vöxt ferðaþjónustu á undanförnum árum hefur dregið hratt úr vexti hennar á síðustu mánuðum. Hátt raungengi er óhagstætt greininni og við það bætist hátt olíuverð sem mun fyrr eða síðar koma fram í hærri flugfargjöldum til landsins. Verði meiri samdráttur í framboði flugsæta til landsins mun það hafa neikvæð áhrif á ferðaþjónustuna.
Horft fram á veginn getur ferðaþjónustan líklega ekki treyst á tekjuvöxt vegna frekari fjölgunar ferðamanna. Á næstu misserum kemur í ljós hvort fjárfest hefur verið um of í greininni. Bankarnir verða að vera undir það búnir að mótaðilaáhætta í greininni raungerist og að til útlánataps geti komi vegna rekstrarvanda einstakra aðila,” sagði í Fjármálastöðugleika.
Undanfarnir mánuðir hafa líka leitt að sér aðrar ófyrirséðar áskoranir, og bann við notkun á 737 Max 8 vélum Boeing, eftir hörmuleg flugslys í Indónesíu og Eþíópíu sem urðu samtals 346 að bana, öllum um borð í báðum vélum, hefur haft neikvæð áhrif á starfsemina. Í tilkynningum frá Icelandair hefur þó komið fram að félagið geti til skamms tíma leyst þann vanda sem fylgir því að þurfa að taka þrjár vélar af fyrrnefndri gerð úr umferð, en til lengri tíma þarf að finna varanlega lausn á málunum, ef bannið við notkun á vélunum dregst á langinn.
Icelandair er þó í sterkri fjárhagsstöðu þegar kemur að eigið fé. Í lok árs í fyrra nam eigið fé 55 milljörðum króna, en skuldirnar voru 992 milljónir Bandaríkjadala, eða sem nemur um 110 milljörðum króna. Búast má við því að næstu mánuðir verði krefjandi fyrir íslensku flugfélögin. Þrátt fyrir að á þriðja tug flugfélaga fljúgi til Íslands og tengi landið við um 100 áfangastaði, þá voru Icelandair og WOW air mikilvægustu flugfélögin þegar kemur að íslenskri ferðaþjónustu. Nú er Icelandair eitt í þeirri stöðu.
Samdráttur eða kólnun í íslenskri ferðaþjónustu hefur átt sér þó nokkurn aðdraganda.
Í Fjármálastöðugleika, riti Seðlabanka Íslands, kom fram í byrjun árs í fyrra að teikn væru á lofti um minni tíðni beinna flugferða til og frá landinu. „Samkeppni í flugi hefur aukist undanfarin misseri og hefur hún meðal annars birst í því að flugfélög hafa ekki hækkað fargjöld þrátt fyrir talsverða hækkun olíuverðs sl. mánuði. Víða glíma flugfélög því við rekstrarerfiðleika eins og nýlegt gjaldþrot Primera air, sem annaðist meðal annars leiguflug fyrir íslenskar ferðaskrifstofur, er dæmi um. Íslensku millilandaflugfélögin hafa ekki farið varhluta af þessari þróun og glíma bæði við ögrandi rekstrarumhverfi,” sagði í greiningu Seðlabankans.
Segja má að þetta hafi gengið eftir, og staðan orðið enn erfiðari þegar ljóst varð að WOW air var gjaldþrota.
