794 inn­­­­­­­­­lendir aðilar komu með pen­inga inn í íslenskt hag­­­­­kerfi í gegnum útboð fjár­­­­­­­­­fest­ing­­­­­ar­­­­­leiðar Seðla­­­­­banka Íslands. Pen­ingar þeirra námu 35 pró­­­­­sent þeirrar fjár­­­­­hæðar sem alls komu inn í landið með þess­­­­­ari leið, en hún tryggði allt að 20 pró­­­­­sent afslátt á eignum sem keyptar voru fyrir pen­ing­anna á Íslandi. Alls fengu þessir aðilar 72 millj­­­­­arða króna fyrir þann gjald­eyri sem þeir skiptu í íslenskar krónur sam­­­­­kvæmt skil­­­­­málum útboða fjár­­­­­­­­­fest­ing­­­­­ar­­­­­leið­­­­­ar­inn­­­­­ar.

Afslátt­­­­ur­inn, eða virð­is­aukn­ing­in, sem þeir fengu með þessu umfram það ef þeir hefðu skipt gjald­eyr­inum á skráðu gengi Seðla­­­­­bank­ans er um 17 millj­­­­­arðar króna.

Hluti fjár­mun­anna komu frá aflands­svæðum og sumir þeirra ein­stak­linga sem nýttu sér leið­ina voru aðilar sem annað hvort voru til rann­sóknar vegna efna­hags­glæpa á þeim tíma eða stóðu í umfangs­miklu upp­gjöri við kröfu­hafa sína sem töldu sig ekki hafa vit­neskju um eignir þeirra erlend­is. 

Kjarn­inn hefur ítrekað óskað eftir upp­lýs­ingum um hvaða ein­stak­lingar það eru sem fengu að nýta sér fjár­fest­ing­ar­leið­ina en Seðla­bank­inn hefur borið fyrir sig trúnað og neitað að veita þær upp­lýs­ing­ar. 

Óæski­leg hlið­ar­á­hrif

Í skýrslu Seðla­bank­ans er við­ur­kennt að flestar efna­hags­legar ráð­staf­anir sem gripið sé til hafi ein­hver óæski­leg hlið­ar­á­hrif. Lík­legt sé að það eigi einnig við um fjár­fest­ing­ar­leið­ina. 

Í skýrsl­unni er síðan talið upp að í útboðum leið­ar­innar hafi falist hvati til þess að flýta ákvörð­unum um fjár­fest­ingu í því skyni að nýta rétt til að kaupa krónur með afslætti. „Í ein­hverjum til­vikum kann það að hafa leitt til þess ákvörðun um fjár­fest­ingu varð ekki eins vönduð og ella hefði orðið og það skapað rekstr­ar­vanda síð­ar.“

Þá segir að fjár­fest­ing­ar­leiðin hafi sett aðila sem áttu óskila­skyldan erlendan gjald­eyri í betri stöðu til að kaupa kaupa inn­lendar eignir á lágu verði og gengi. „Áhrif þess á eigna­skipt­ingu kunna að vera nei­kvæð. Í kjöl­far efna­hag­skreppu geta aðilar sem eru í sterkri lausa­fjár- og eig­in­fjár­stöðu jafnan eign­ast eignir á hag­stæðu verði, jafn­vel þótt slíkri fjár­fest­ingu sé ekki beint í far­veg sem tak­markar selj­an­leika fjár­fest­ing­ar, eins og gert var í til­felli rík­is­bréfa- og fjár­fest­ing­ar­leið­ar. Þótt deila megi um sann­girni þess var fátt sem Seðla­bank­inn gat gert til þess að stuðla að sann­gjarn­ari útkomu innan þess lag­ara­mma sem hann starfar undir og án þess að ganga gegn því mark­miði aðgerð­anna að stuðla að stöð­ug­leika. Í stöð­ug­leik­anum fel­ast afar brýnir almanna­hags­munir sem vega verður á móti óæski­legum tekju­skipt­ing­ar­á­hrif­um, enda kemur óstöð­ug­leik­inn oft niður á þeim sem síst skyldi og hafa takmörkuð úrræði eða þekk­ingu til að verja hags­muni sína,“ segir í skýrsl­unn­i. 

Lík­lega kom stærri hluti úr skatta­skjólum

Seðla­bank­inn við­ur­kennir einnig að gagn­rýni á heim­ild félaga með aðsetur á lág­skatt­ar­svæðum til þátt­töku í fjár­fest­ing­ar­leið­inni hafi verið eðli­leg í ljósi sög­unn­ar. 

Í skýrsl­unni segir að þáttur slíkra aflands­fé­laga hafi ein­ungis verið 2,4 pró­sent af heild­ar­fjár­fest­ingu í gegnum fjár­fest­ing­ar­leið­ina og að ítr­ustu kröfur voru gerðar til þess að pen­inga­þvætt­is­at­hug­un­um. 

Seðla­bank­inn telur þó vand­séð hvernig hann hefði átt að koma í veg fyrir fjár­fest­ingu aflands­fé­lag­anna. „Í fyrsta lagi hefði þurft að vera heim­ild til þess í lögum sbr. það sem áður er rakið varð­andi lög­bundin vald­mörk stjórn­valda. Í öðru lagi er ólík­legt að það hefði þjónað nokkrum til­gangi að hafa slíka heim­ild í lög­um. Mögu­leik­inn á slíku var raunar ræddur í und­ir­bún­ings­ferl­inu, en nið­ur­staðan var að slíkt ákvæði væri til­gangs­laust. Hefði félögum frá slíkum svæðum verið meinað að taka þátt í útboð­unum hefði þeim verið í lófa lagið að flytja fjár­muni sína til OECD-­ríkis fyrir útboðið og taka þannig þátt. Við það hefði slóð fjár­mun­anna mögu­lega rofnað og skatt­rann­sókn­ar­stjóri ekki fengið upp­lýs­ingar frá Seðla­bank­anum um til­vist þess­ara aflands­fé­laga þó vissu­lega hefðu upp­lýs­ingar um end­an­lega eig­endur fjár­muna legið fyrir í báðum til­vik­um. Þetta kann að skýra þá staðreynd að til­tölu­lega lágt hlut­fall fjár­fest­ingar kom frá skatta­skjól­um. Flestir þeirra sem höfðu eitt­hvað að fela í skatta­skjólum hafa senni­lega ekki viljað sýna á spil­in.“

Engar til­kynn­ingar um pen­inga­þvætti

Kjarn­inn greindi frá því í jan­úar 2017 að Seðla­bank­inn hefði litið svo á að það væri fjár­mála­fyr­ir­tækj­anna sem sinntu hlut­verki milli­liða að ganga úr skugga um að þeir fjár­munir sem not­aðir voru til að kaupa krónur í gegnum fjár­fest­ing­ar­leið­ina væru fengnir með lög­legum hætti, að af þeim hefðu verið greiddir skattar og að þeir væru ekki með réttu eign ann­arra, t.d. kröfu­hafa við­kom­andi. Engar til­kynn­ingar vegna pen­inga­þvættis bár­ust til pen­inga­þvætt­is­skrif­stofu vegna fjár­fest­ing­ar­leið­ar­inn­ar.

Allt eft­ir­lit Íslend­inga með pen­inga­þvætti fékk raunar fall­ein­kunn hjá alþjóð­legu sam­tök­unum Fin­ancial Act­ion Task ­Force (FATF) í fyrra sem kröfð­ust þess að umfangs­miklar úrbætur yrðu gerð­ar, ann­ars yrði Ísland sett á lista yfir ósam­vinnu­þýð ríki. Fjár­mála­eft­ir­litið hefur frá þeim tíma fram­kvæmd athug­anir á því hvernig fjár­mála­fyr­ir­tæki hafi staðið sig í vörnum gegn pen­inga­þvætti. Fjár­mála­eft­ir­litið hefur birt nið­ur­stöðu úr einni athug­un, á stöðu mála hjá Arion banka. Sú nið­ur­staða, sem lá fyrir í jan­úar síð­ast­liðn­um, var á þá leið að fjöl­margar brotala­mir væru á þeim vörnum hjá bank­an­um. Meðal ann­ars hefði bank­inn ekki metið með sjálf­­stæðum hætti hvort upp­­lýs­ingar um raun­veru­­lega eig­endur við­­skipta­vina væru réttar og full­nægj­and­i. 

Ekki hlut­verk Seðla­bank­ans að útdeila rétt­læti

Í skýrsl­unni segir að það sé ekki hlut­verk Seðla­banka Íslands að útdeilda rétt­læti í sam­fé­lag­inu „með því að greina á milli æski­legra og óæski­legra fjár­festa, verð­ugra og óverð­ugra.“ Það sé ekki úrlausn­ar­efni hans. „Önnur stjórn­völd og stofn­anir hafa hlut­verki að gegna við að fram­fylgja lögum lands­ins, m.a. Sam­keppn­is­eft­ir­lit­ið, Fjár­mála­eft­ir­lit­ið, rík­is­skatt­stjóri, skatt­rann­sókn­ar­stjóri, lög­regla, sak­sókn­arar og svo dóm­stólar sem end­an­lega kveða á um sekt manna og rétt­ar­stöðu þeirra gagn­vart lögum og stjórn­völd­um. Seðla­bank­anum er ekki heim­ilt að fara inn á vald­svið þeirra þvert á öll sjón­ar­mið um lög­bundna stjórn­sýslu og vald­mörk stjórn­valda. Þá hefði Seðla­bank­inn ekki heldur getað aflað upp­lýs­inga um fjár­festa frá lög­reglu eða sak­sókn­ara, og á grund­velli þess úti­lokað fjár­festa sem kynnu að hafa verið til rann­sóknar hjá öðrum stjórn­völd­um, og tekið þannig afstöðu til sektar eða sýknu. Fyrir því skorti laga­grund­völl.“

Af þessum ástæðum hafi skil­yrði fyrir þátt­töku í fjár­fest­ing­ar­leið­inni að lang­mestu leyti verið form­legs eðlis og ekki efn­is­leg hvað varðar stöðu þátt­tak­enda eða ein­stakar fjár­fest­ing­ar. „Seðla­bank­anum hefði ekki verið stætt á öðru. Bank­inn hefur þó lögum sam­kvæmt hlut­verki að gegna við eft­ir­lit með lögum um gjald­eyr­is­mál og rann­sóknir á brotum á þeim lögum eða reglum sem á þeim byggja. Því voru mál­efna­leg rök fyrir því að bank­inn setti ákvæði í skil­mála fjár­fest­ing­ar­leiðar þess efnis að aðilar mættu ekki hafa verið kærðir til lög­reglu, ákærðir af hand­hafa ákæru­valds eða sætt rann­sókn hjá Seðla­bank­anum vegna meintra brota á lögum um gjald­eyr­is­mál.“

Hefði tafið fyrir aðgerð­inni að horfa til áhrifa á auð­skipt­ingu

Hluti af gagn­rýn­inni sem sett hefur verið fram á fjár­fest­ing­ar­leið­ina er að hún hafi leitt til auk­innar mis­skipt­ingar auðs og tekna og jafn­vel fært auð til auð­kýf­inga á lág­skatta­svæð­um.

Seðla­bank­inn segir að það sé ekki hans að taka afstöðu til slíks eða beita sér gegn, heldur Alþing­is. „Hefði það verið vilji Alþingis að útboðin tækju mið af tekju­skipt­ing­ar­sjón­ar­miðum hefði lög­gjöfin þurft að mæla fyrir um það. Seðla­bank­anum var ekki falið það verk­efni að taka til­lit til tekju­skipt­ing­ar­sjón­ar­miða og það hefði verið mjög óvenju­legt, ef ekki eins­dæmi, að fela seðla­banka slíkt vald. Slíkar áherslur hefðu mögu­lega bitnað á fram­kvæmd aðgerð­ar­innar og tafið óþarf­lega fyr­ir­.“ 

Seðla­bank­inn gengst þó við því að ekki sé hægt að úti­loka að gjald­eyr­is­út­boðin hafi skekkt skipt­ingu tekna og auð­legðar með ein­hverjum hætti.