Það hefur verið þung staða í hluthafahópi Eimskips lengi. Hvert málið hefur komið upp á fætur öðru þar sem óánægju hefur gætt meðal hluta stærstu lífeyrissjóða landsins með framvindu mála. Í ofanálag hefur rekstur Eimskips ekki gengið sem skyldi og félagið rekið með umtalsverðu tapi á fyrri helmingi yfirstandandi árs.
Það er í þessu ljósi sem skoða verður þá stöðu sem teiknaðist upp eftir að Kveikur greindi frá því að tvö skipa Eimskips, Laxfoss og Goðafoss, hefðu verið seld í desember í fyrra til fyrirtækis sem heitir GMS, og sérhæfir sig í að vera milliliður sem kaupir skip til að setja þau í niðurrif í Asíu þar sem kröfur um aðbúnað starfsmanna og umhverfisáhrif niðurrifsins eru mun lakari en í Evrópu.
Þar eru skip oft rifin í flæðarmálinu og ýmis spilliefni látin flæða út í umhverfið. Þá vinna starfsmenn þar við svo erfiðar aðstæður að þær hafa verið kallaðar mannréttindabrot.
Ein helsta ástæðan fyrir því að skip eru flutt á þessar slóðir, í umræddu tilviki í skipakirkjugarð í Alang á Indlandi, er ekkert flókin, það er greitt fjórum sinnum meira fyrir skip á leið í niðurrif þar en í Evrópu. Það útskýrist af því að í Evrópu þarf að greiða laun samkvæmt kjarasamningum, viðhalda öryggi starfsmanna á vinnustöðum og mæta löggjöf frá árinu 2018 sem leggur bann við því að skip yfir 500 brúttótonnum séu rifin annars staðar en í vottuðum endurvinnslustöðvum.
Umhverfisstofnun hefur kært meint brot Eimskips á lögum um meðhöndlun úrgangs til héraðsaksóknara og málið rímar ekki við þær áherslur um samfélagslega ábyrgð í fjárfestingum sem stærstu lífeyrissjóðir landsins hafa undirgengist.
Þeir hafa allir kallað eftir skýringum frá stjórn Eimskips og á grundvelli þeirra munu sjóðirnir taka ákvörðun.
Viðmælendur Kjarnans segja tvo kosti blasa við ef stjórn Eimskips tekst ekki að sannfæra lífeyrissjóðina um að málatilbúnaður á hendur félaginu byggi á sandi. Annars vegar geti lífeyrissjóðir, sem eiga yfir helming hlutabréfa í Eimskip, selt þau eða þeir geta beitt sér í gegnum eignarhluta sinn í stjórn félagsins, og krafist þess að núverandi stjórnendur og stjórnarmenn axli ábyrgð á stöðunni sem sé uppi.
Framundan er því, að óbreyttu, uppgjör innan Eimskips.
Stærsti eigandinn með tögl og hagldir
Það hefur verið kergja innan hluthafahóps Eimskips allt frá því að Samherji Holding, annar helmingur Samherjasamstæðunnar, keypti um fjórðungshlut í Eimskip sumarið 2018.
Í september sama ár var haldinn haldinn hluthafafundur til að kjósa nýja stjórn. Á þeim fundi tók Baldvin Þorsteinsson, framkvæmdastjóri viðskiptaþróunar hjá Samherja og sonur Þorsteins Más Baldvinssonar, annars forstjóra og eins helsta eiganda Samherja, við sem stjórnarformaður og Guðrún Blöndal var kjörin ný í stjórn. Þótt Guðrún byði sig fram sem óháður stjórnarmaður þá naut hún stuðnings Samherja í starfið. Viðmælendur Kjarnans úr hluthafahópi Eimskips litu á þau bæði sem fulltrúa Samherja í fimm manna stjórn félagsins.
Í janúar 2019 var svo ráðinn nýr forstjóri Eimskips, Vilhelm Már Þorsteinsson. Hann er frændi stjórnarformannsins og tveggja helstu eigenda Samherja. Hluti lífeyrissjóðanna í hluthafahópi Eimskips litu svo á að með þeirri ráðningu væri Samherji að herða tök sín á félaginu.
Í lok mars 2019 fór fram aðalfundur Eimskips. Þar tókst ekki að kjósa lögmæta stjórn þar sem að sex stjórnarmenn höfðu sóst eftir fimm stjórnarsætum. Sá sem bættist nýr við var Óskar Magnússon, sem gegnt hefur margskonar trúnaðarstörfum fyrir eigendur Samherja í gegnum tíðina og situr í stjórn fjölmarga félaga sem tengjast samstæðunni.
Mánuði síðar náðist niðurstaða í það þrátefli þegar Vilhjálmur Vilhjálmsson, fyrrverandi forstjóri HB Granda, dró framboð sitt í stjórninni til baka og eftirlét Óskari sætið. Þá var Samherji, með sinn 27,1 prósent eignarhlut, kominn formlega með tvö af fimm stjórnarsætum og einn stjórnarmaður til viðbótar sem naut óskoraðs stuðnings samstæðunnar til setu sem óháð sat þar líka.
Þessi atburðarás lagðist ekki vel í marga aðra hluthafa.
Yfirtökuskyldan sem Samherji slapp við
Þriðjudaginn 10. mars síðastliðinn bætti Samherji Holding 3,05 prósent hlut við fyrri eignarhlut sinn í Eimskip. Við kaupin fór heildareign Samherja yfir 30 prósent og yfirtökuskylda myndaðist samkvæmt lögum.
Ástæða þess er sú að þegar einn fjárfestir er farinn að ráða yfir meira en 30 prósent í félagi þá eru tök hans á því orðin svo mikil að þær aðstæður geta skapast að hann geti tekið ákvarðanir, og hrint þeim í framkvæmd, sem þjóna hagsmunum fjárfestisins, ekki félagsins eða annarra hluthafa. Því er um lykilskilyrði í lögunum sem ætlað er að vernda minni hluthafa fyrir því að stórir fjárfestar geti valdið þeim skaða.
Tíu dögum síðar, 20. mars, hafði staðan í heiminum breyst hratt. Hlutabréfamarkaðir voru í frjálsu falli og hvert ríkið á fætur öðru var að loka landamærum sínum og hrinda í framkvæmd stórfelldum skerðingum á ferðafrelsi íbúa sinna, jafnt innan landamæra sem utan. Afleiðingin var hrun í eftirspurn eftir flest öllum vörum og þjónustum.
Þann dag sendi Samherji Holding Fjármálaeftirliti Seðlabanka Íslands erindi þar sem félagið óskaði eftir að fá undanþágu frá yfirtökuskyldunni sem hafði myndast. Sú undanþágubeiðni var rökstudd vegna þeirra „sérstöku aðstæðna sem hefðu skapast á fjármálamarkaði vegna útbreiðslu Covid-19. Í lögum um verðbréfaviðskipti er fjármálaeftirlitinu veitt heimild til að veita slíka undanþágu ef sérstakar ástæður mæla með því.“
Þremur dögum síðar seldi Samherji 2,93 prósent hlut í Eimskip. Sú sala gerði það að verkum að atkvæðavægi Samherja í Eimskip fór niður í 29,99 prósent, eða í hæsta mögulega fjölda atkvæða sem halda má á án þess að mynda yfirtökuskyldu.
Daginn eftir að Samherji seldi sig undir viðmiðunarmörk ákvað Eimskip að fella afkomuspá sína fyrir árið 2020 úr gildi vegna óvissunnar sem væri uppi vegna COVID-19.
Fjármálaeftirlitið samþykkti beiðni Samherja um að sleppa við yfirtökuskyldu.
Viðmælendur Kjarnans á fjármálamarkaði og innan lífeyrissjóðakerfisins sögðu að mörgum fjárfestum þætti ákvörðunin ótrúleg. Svo virtist vera sem að hagsmunir einnar fyrirferðamikillar samstæðu væru teknir fram fyrir hagsmuni annarra hluthafa með því að „sleppa þeim af önglinum“ eins og einn viðmælandi orðaði það. Hluthafar hafi verið fullfærir til að taka þessa ákvörðun sjálfir og ákveða hvort að aðstæður kölluðu eftir því að taka yfirtökutilboðinu og hætta afskiptum að félaginu, eða hafna því og halda áfram að vera í hluthafahópi þess á þeim krefjandi tímum sem framundan eru.
Taprekstur
Í lok síðasta mánaðar birti Eimskip hálfsársuppgjör sitt. Þar kom fram að tekjur höfðu lækkað á milli ára þegar tímabilið var borið saman við fyrstu sex mánuði ársins 2019. Alls nam tapið á tímabilinu 2,5 milljónum evra, rúmlega 400 milljónir króna. Á sama tíma í fyrra var Eimskip rekið í 300 þúsund evru hagnaði. EBITDA-hagnaður, sem er hagnaður fyrir afskriftir, fjármagnsgjöld og skatta, dróst saman um 12,8 prósent. Vert er þó að taka fram að fjárfestingar voru 4,4 milljónum evra meiri nú en á fyrstu sex mánuðum ársins 2019 og tekist hefur að lækka launakostnað félagsins um 10,5 prósent milli ára. Í uppgjöri annars ársfjórðungs kom fram að neikvæðra áhrifa af COVID-19 gætti einna helst í ferðaþjónustutengdu dótturfélögunum Sæferðum og Gáru. Þ.e. ekki í kjarnastarfsemi Eimskips.
Þessi staða hefur leitt til þess að hlutabréf í Eimskip hafa hrunið í verði. Á árinu 2020 hafa þau lækkað um 30,7 prósent. Markaðsvirði félagsins nú er 24,7 milljarðar króna. Í byrjun janúar náði það að vera 36 milljarðar króna. Því hefur virði Eimskips lækkað um 11,3 milljarða króna innan yfirstandandi árs.
Virði Eimskips reis hæst í lok nóvember 2016. Þá var markaðsvirðið 63,3 milljarðar króna. Frá þeim tíma hefur markaðsvirðið hrunið um 38,6 milljarða króna.
Þessi staða hefur valdið aukinni kergju á meðal lífeyrissjóðanna í eigendahópnum. Þeir hafa það hlutverk samkvæmt lögum að ávaxta fé sjóðsfélaga. Og fjárfesting þeirra í Eimskip, félagi sem er að uppistöðu stýrt af stærsta eigandanum Samherja, er ekki að gera það.
Einu félögin sem skráð eru í Kauphöll sem hafa lækkað meira en Eimskip það sem af er ári eru þau sem hafa orðið harðast úti allra skráðra félaga vegna kórónuveirufaraldursins. Þar er annars vegar um að ræða Icelandair, sem hefur lækkað um 85,3 prósent, og fasteignafélagið Reiti, sem hefur lækkað um 36,8 prósent. Icelandair hefur þegar farið í gegnum hlutafjárútboð til að takast á við yfirstandandi stöðu, þar sem sóttir voru 23 milljarðar króna, og Reitir greindu frá því í byrjun viku að hlutafjárútboð þess, þar sem til stendur að sækja 5,1 milljarð króna, fari fram 20. til 21. október.
Kæra til héraðssaksóknara
Staðan innan hluthafahóps Eimskips batnaði ekki þegar Kveikur sýndi afrakstur margra mánaða rannsóknarvinnu síðastliðinn fimmtudag, í þætti sem fjallaði um hvernig Eimskip hafði selt tvö skip til fyrirtækisins GMS, og sérhæfir sig í að vera milliliður sem kaupir skip til að setja þau í niðurrif í Asíu þar sem skip eru oft rifin í flæðarmálinu og ýmis spilliefni látin flæða út í umhverfið, laun starfsmanna eru langt undir kjarasamningum í Evrópu og vinnuaðstæður svo erfiðar að þær eru sagðar vera mannréttindabrot.
Framferði Eimskip hefur þegar verið kært til embætti héraðssaksóknara af Umhverfisstofnun. Eimskip sendi frá sér tilkynningu til Kauphallar Íslands á föstudag þar sem félagið hafnaði því að hafa brotið lög.
Íslenskir lífeyrissjóðir eiga meira en helming í Eimskip. Stærstu sjóðir landsins: Lífeyrissjóður starfsmanna ríkisins (LSR), Gildi, Lífeyrissjóður verzlunarmanna og Birta eiga samtals 43,2 prósent í skipafélaginu.
Lífeyrissjóður verzlunarmanna er næst stærsti eigandi Eimskips og á alls 14,7 prósent hlut í Eimskip. Sjóðurinn hefur undanfarin ár lagt aukna áherslu á samfélagslega ábyrgð við fjárfestingar. Er sjóðurinn t.d. aðili að UN-PRI, samtökum á vegum Sameinuðu þjóðanna, sem og FESTU-Samfélagsábyrgð fyrirtækja. Þar er málið til skoðunar.
Gildi lífeyrissjóður er þriðji stærsti eigandi Eimskips með 13,43 prósent eignarhlut. Hann hefur undanfarin ár lagt aukna áherslu á samfélagslega ábyrgð við fjárfestingar. Í hluthafastefnu sjóðsins segir m.a.: „Gildi-lífeyrissjóður leggur áherslu á að þau félög sem hann fjárfestir í fylgi lögboðnum og góðum stjórnarháttum og gefi út fullnægjandi stjórnarháttayfirlýsingar, standi vörð um réttindi hluthafa, fylgi lögum og reglum og gæti að samfélagslegri ábyrgð, umhverfismálum og viðskiptasiðferði.“ Í svari við fyrirspurn Kjarnans sagði sjóðurinn að „vinnubrögðin sem lýst var í þættinum ríma illa við stefnu sjóðsins um ábyrgar fjárfestingar.“ Málið yrði tekið til skoðunar innan Gildis og sjóðurinn biði eftir viðbrögðum Eimskips.
LSR er fjórði stærsti eigandi Eimskips. Samanlagt eiga A og B-deildir sjóðsins 8,97 prósent í félaginu. LSR hefur undanfarin ár lagt aukna áherslu á samfélagslega ábyrgð við fjárfestingar. Í áherslum hans, sem birtar eru á heimasíðu sjóðsins, segir m.a. að „mikilvægi samfélagslegs hlutverks lífeyrissjóðanna verði haft að leiðarljósi í allri starfsemi þeirra.“
Sjóðurinn hefur sagt að í kjölfar umfjöllunar Kveiks muni hann óska eftir skýringum frá Eimskip vegna þess sem þar kom fram.
Rímar ekki við áherslum um samfélagslega ábyrgð
Birta lífeyrissjóður er á fimmti stærsti eigandi Eimskips með 6,1 prósent eignarhlut í félaginu. Sjóðurinn er meðal annars aðili að reglum Sameinuðu þjóðanna um ábyrgar fjárfestingar (Principles for Responsible Investment). Þær eiga að vera leiðbeinandi fyrir stofnanafjárfesta um allan heim og fela í sér að þátttakendur skuldbinda sig til að taka tillit til umhverfislegra og félagslegra þátta við fjárfestingar sínar, auk þess sem lögð er áhersla á góða stjórnarhætti fyrirtækja sem fjárfest er í. Samkvæmt því sem fram kemur á heimasíðu Birtu þykja reglurnar því falla „almennt vel að hlutverki og eðli lífeyrissjóða enda hafa þeir þýðingarmiklu samfélagslegu hlutverki að gegna og almenningur gerir kröfu um að þeir axli samfélagslega ábyrgð.“
Fjallað um siðferði, mannréttindi, spillingu og mútur
Í síðustu birtu ársreikningnum þeirra tveggja félaga sem mynda Samherjasamstæðuna á Íslandi, Samherja hf. og Samherja Holding ehf., sem eru fyrir árið 2018, er fjallað um það sem er kallað „ófjárhagsleg upplýsingagjöf“.
Þar sagði meðal annars að Samherjasamstæðan virði „almenn mannréttindi, rétt allra til félagafrelsis og kjarasamninga. Áhersla er lögð á að verktakar og undirverktakar fari eftir gildandi lögum er varðar alla sína starfsmenn, hvort sem það eru þeirra launþegar eða eigin undirverktakar.“ Samstæðan hafi þó ekki sett sér skrifleg viðmið um siðferði, spillingu, mannréttindi eða mútur en að vinna við það hafi verið í gangi og átti að ljúka á árinu 2019. Samherji hefur ekkert birt opinberlega um niðurstöðu þeirrar vinnu en samstæðan, og lykilstarfsmenn innan hennar, eru sem stendur til rannsóknar vegna meintra mútugreiðslna, peningaþvættis og skattsniðgöngu í tengslum við starfsemi hennar í Namibíu.Í ársreikningunum var auk þess fjallað um að félög innan samstæðunnar hafi undanfarið unnið að margvíslegum stefnum og áætlunum sem eigi það sammerkt að styðja beint eða óbeint hver við aðra. „Má þar nefna innleiðingu á viðbragðsáætlun gegn einelti, kynferðislegu og kynbundnu áreiti og ofbeldi, mannréttindastefnu, stefnu í vinnuverndar- og öryggismálum, jafnréttisáætlun, persónuverndarstefnu og fleira. Vinna við framangreindar stefnur og áætlanir er vel á veg komin og er stefnt að því að þær verði innleiddar á árinu 2019.“
Þar kom einnig fram að vinna stæði yfir við gerð mannréttindastefnu Samherja og Samherja Holding sem miði að því að tryggja að allir skuli vera jafnir fyrir lögum og njóti mannréttinda án tillits til kynferðis, kynhneigðar, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. „Engum skal haldið í nauðungarvinnu eða barnaþrælkun og hafnar Samherji hvers kyns þrældómi, nauðungarvinnu og mansali.“
Samherjasamstæðan sagðist telja að samfélagsleg ábyrgð væri ekki einungis ábyrgð heldur að í henni fælist einnig tækifæri til að bæta velferð nærsamfélagsins. „Samstæðan leggur sitt af mörkum til að efla komandi kynslóðir og stuðla að framförum í samfélaginu og hefur Samherji veitt styrki til ýmissa samfélagsverkefna.“
Ólafur Sigurðsson, framkvæmdastjóri Birtu, var beinskeyttur í svari við fyrirspurn Kjarnans um það hvernig ætlað athæfi Eimskips passaði við skuldbindingar Birtu um samfélagslega ábyrgð við fjárfestingar. „Sú kæra sem borist hefur frá Umhverfisstofnun til embættis héraðssaksóknara vegna meintra brota Eimskips á lögum um meðhöndlun úrgangs rímar augljóslega ekki vel við áherslur okkar um samfélagslega ábyrgð í fjárfestingum. Við lítum það mál að sjálfsögðu mjög alvarlegum augum. Í okkar huga snýst málið ekki eingöngu um siðferðisleg sjónarmið í alþjóðlegum viðskiptum heldur hlítingu við lög og reglur sem er algjört grundvallaratriði við mat á stjórnarháttum.“
Hann sagði einnig að það væri hlutverk stjórnar Eimskips að upplýsa um málið. Ef ekki yrði orðið við því þyrfti „augljóslega að grípa til harðari aðgerða sem við höfum á þessu stigi ekki lagt mat á. Það mat mun byggja á framvindu málsins á næstu dögum og vikum.“
Á borði eða bara í orði?
Málið er það fyrsta sem reynir virkilega á að lífeyrissjóðir sem hafa skuldbundið sig til að sýna samfélagslega ábyrgð í fjárfestingum geri það á borði, ekki bara í orði. Það er hins vegar vandasamt verk fyrir sjóðina að grípa til aðgerða, telji þeir þörf á því.
Ef þeir myndu selja eignarhlut sinn nú væru þeir að leysa hann út í tapi þar sem virði Eimskips undanfarin misseri er það lægsta sem verið hefur frá því að félagið var skráð aftur á hlutabréfamarkað eftir endurskipulagningu í janúar 2012. Virði bréfa nú er tæplega 60 prósent af skráningargengi bréfa í félaginu.
Hin leiðin sem hægt yrði að fara er sú að beita sér fyrir breytingum á stjórn og stjórnendateymi Eimskips.
Það myndi þýða beinni afskipti af stjórn skráðs félags en lífeyrissjóðir landsins hafa viljað framkvæma á undanförnum árum, en þeir eru í dag, beint og óbeint, saman eigendur að um helmingi allra skráðra hlutabréfa í Kauphöll Íslands.
Lestu meira:
-
9. janúar 2023Fjármálaeftirlitið telur Íslandsbanka mögulega hafa brotið gegn lögum
-
8. janúar 2023Sautján ár á milli ráðninga á konu í forstjórastóli hjá skráðu félagi
-
7. janúar 2023Dreifing Fréttablaðsins fer úr 80 þúsund í 45 þúsund eintök á dag eftir breytingarnar
-
7. janúar 2023Tæknispá 2023: Tími gervigreindar er kominn og samfélagsmiðlar verða persónulegri
-
6. janúar 2023Tíu stærstu útgerðirnar halda á 56 prósent af öllum kvóta
-
4. janúar 2023Hálfgerð Eurovision-stigagjöf hjá matsnefnd Hörpu sögð óhefðbundin
-
4. janúar 202314 félög lækkuðu í virði en fjöldi einstaklinga sem á hlutabréf þrefaldaðist á þremur árum
-
2. janúar 2023Fréttablaðið hætt að koma inn um lúguna hjá fólki – Lestur hríðfallið og kostnaður aukist
-
1. janúar 2023Þrennt sem eykur forskot Íslands
-
30. desember 2022Verslun í alþjóðlegu umhverfi
