„Þess er og vert að geta, að brauð­sölu­búð mín er ein af allra fín­ustu búðum bæj­ar­ins,“ heldur Árni áfram og endar aug­lýs­ing­una á þessum orð­um: „Reyn­ið! Þér munuð sann­fær­ast.“ Otti, skipa­smiður úr Eng­ey, sem lært hafði hið þekkta Eng­eyj­ar­lag á áttær­ingum af föður sínum og föð­ur­bróð­ur, bjó að Vest­ur­götu 47 um alda­mótin 1900 í húsi sem var byggt árið 1876.

En 1906, hið sama ár og fína bak­aríið hans Árna var opn­að, hafði Otti byggt „af miklum stór­hug“ tví­lyft timb­ur­hús með risi á horn­inu við húsið að Vest­ur­götu og fékk það heim­il­is­fangið Bræðra­borg­ar­stígur 1.

Þetta ár bjuggu innan við 10 þús­und manns í Reykja­vík sem loks hafði tekið við titl­inum höf­uð­staður Íslands af Kaup­manna­höfn tveimur árum áður. Íbú­unum hafði fjölgað hratt árin á undan og átti eftir að fjölga enn hraðar er leið á öld­ina. Fólk úr sveitum lands­ins streymdi í þétt­býlið í leit að betra lífi fyrir sig og sína. Reykja­vík tók hröðum breyt­ingum en hús­næð­is­skortur varð við­var­andi vanda­mál.

Fyrsta eig­in­lega skipu­lagið

Upp­bygg­ingin var í fyrstu nokkuð til­vilj­ana­kennd, að minnsta kosti á okkar tíma mæli­kvarða, en þegar fram liðu stundir var reynt að koma skikki á hana og ætla má að fyrsta eig­in­lega skipu­lags­svæðið hafi verið afmarkað á fundi bygg­ing­ar­nefndar Reykja­víkur árið 1866. Þetta voru áætl­anir um byggð í landi bæj­ar­ins Hlíð­ar­húsa og ákvörðun var tekin um legu götu sem í fyrstu kall­að­ist Hlíð­ar­húsa­stíg­ur, eða Stíg­ur­inn, svo Lækn­is­gata en fékk að lokum nafnið Vest­ur­gata. Á þessum fundi voru einnig „mark­aðar niður og fast­sett­ar“ þver­götur sem síðar komu til sög­unn­ar.

Ein þeirra fékk síðar nafnið Bræðra­borg­ar­stíg­ur. Nafn­giftin var ekki lang­sótt. Hún var til­komin vegna bræðr­anna Sig­urðar og Bjarna Sig­urðs­sona sem fluttu frá bænum Gelti í Gríms­nesi og „á möl­ina“ og byggðu sér árið 1880 stein­hús sem þeir köll­uðu Bræðra­borg. Það hús stendur enn og er við Bræðra­borg­ar­stíg 14.

Fyrir og um síð­ustu alda­mót var svæðið enn ber­ang­urs­legt holt með „fá­tæk­legum torf­bæjum á stangli og litlum tún­bleðlum í kring,“ skrif­aði Guð­jón Frið­riks­son sagn­fræð­ingur í Les­bók Morg­un­blaðs­ins árið 1991. Þar bjó fátækt tómt­hús­fólk sem lifði að mestu leyti af sjón­um. „Þegar illa áraði og lítið fiskað­ist var hungur í þessum lágreistu torf­bæj­u­m.“

Byggðin var eins og lítið fiski­manna­þorp. Meðan karl­arnir voru til sjós „sýsl­uðu kon­urnar við að taka blautan fisk heima, vaska hann í kar­inu og þurrka með aðstoð barna sinna á fisk­reitnum við bæinn,“ skrifar Guð­jón.

Göt­urnar við sjó­inn

Með breyttum atvinnu­háttum vænk­að­ist hagur margra kot­ung­anna og þeir byggðu stein- og timb­ur­hús í stað mold­ar­kof­anna. Sjó­menn, skip­stjórar og skipa­smiðir voru meðal þeirra sem þarna reistu sín hús, við götur sem margar hverjar eru kenndar við haf­ið: Bárugata, Ægis­gata, Öldu­gata og Rán­ar­gata.

Þetta var á þessum tíma byggð í útjaðri Reykja­víkur og á dimmum haust­kvöldum „gnauð­aði vind­ur­inn um lága bæi og lítil timb­ur­hús og þung úthafs­aldan féll upp á strönd­ina og þeytti sjáv­ar­löðr­inu yfir byggð­ina,“ segir í æviminn­ingum Magn­úsar Run­ólfs­sonar skip­stjóra sem var alinn upp í Mið­húsum við Bræðra­borg­ar­stíg 21B.

Ungu hjónin flytja inn

Bræðra­borg­ar­stígs er fyrst getið í mann­tali árið 1885 og þegar á fyrstu árum tutt­ug­ustu aldar fékk hann á sig þá mynd sem hann hefur enn í dag. Otti byggði sitt hús á horn­inu, Árni opn­aði þar bak­arí sem þó varð ekki lang­líft og nokkrum árum síð­ar, árið 1910, keyptu ung hjón hús­ið, þau Sveinn Hjart­ar­son og Stein­unn Sig­urð­ar­dótt­ir. Sveinn hafði alist upp í stein­bænum Reyni­mel sem stendur ofar í göt­unni. Hann hafði, líkt og fleiri hús á þessum tíma, verið byggður úr grjóti sem varð afgangs þegar smíði Alþing­is­húss­ins við Aust­ur­völl var lok­ið.

Þau hjónin ráku vin­sælt bak­arí um ára­tuga skeið á jarð­hæð­inni að Bræðra­borg­ar­stíg 1 og var brekkan sem markar upp­haf göt­unnar oft­ast kölluð Sveins­brekka. Fleiri hund­ruð brauð og kökur voru þar bökuð á hverjum ein­asta degi og fyrir utan íbú­ana í Vest­ur­bænum voru skip og sjúkra­stofn­anir meðal helstu við­skipta­vina. Auk rekst­urs bak­arís­ins stund­uðu þau hjón búskap að Lauga­landi og Breiða­bóli og seldu mjólk frá búun­um, segir í ítar­legri lýs­ingu á heim­il­inu og rekstr­inum í stór­virki Þor­steins Jóns­son­ar, Reyk­vík­ing­ar.

Himna­ríki á jörðu

Fjöl­skyld­an, sem átti eftir að stækka næstu árin, bjó á efri hæð­un­um. Um tíma bjuggu þar margar kyn­slóðir saman undir einu þaki. Stein­unn og Sveinn voru þekkt fólk í Reykja­vík og lögðu sín lóð á vog­ar­skál­arnar í fram­þróun höf­uð­stað­ar­ins. Sveinn var einn stofn­enda Rúg­brauðs­gerð­ar­innar og tók þátt í tog­ara­út­gerð, svo dæmi séu tek­ið, og Stein­unn, sem fædd var í Hlíð­ar­hús­um, bænum sem stóð á þeim slóðum sem fyrsta skipu­lag borg­ar­innar náði til, sá um rekst­ur­inn. Hún var frum­kvöð­ull á marga vísu; er talin fyrst kvenna á Íslandi til að læra á bíl sem og meðal þeirra fyrstu til að stunda lax­veiði, „og var mjög feng­sæl í þeirri tóm­stunda­iðju sinn­i,“ skrif­aði mágur hennar í minn­ing­ar­grein um hús­freyj­una á Bræðra­borg­ar­stíg.

Stein­unn missti tvær systur sínar úr spönsku veik­inni og tóku hún og Sveinn fjögur af börnum þeirra í fóstur og önnur börn systr­anna áttu ætíð athvarf hjá þeim. Áður höfðu þau ætt­leitt eina stúlku og auk þess átti Sveinn son frá fyrra sam­bandi. Einn fóst­ur­son­ur­inn sagði síðar að hann hefði upp­lifað heim­ilið að „Bræðró“ – eins og hann kall­aði það – sem „himna­ríki á jörð­u“.

Af hjarta­gæsku þeirra gagn­vart ókunn­ugum fara einnig sög­ur. Har­aldur Jóns­son prent­ari lýsti því í end­ur­minn­ingum sínum í Þjóð­vilj­anum árið 1965 er hann flutti ásamt fjöl­skyldu sinni frá Eyr­ar­bakka til Reykja­víkur vorið 1918. Fyrst fluttu þau inn í litla kjall­ara­í­búð en þar var ólíft vegna óþefs. Har­aldur reif upp gólfið og blasti þá við brotin skólp­leiðsla. „Gólfið var því gegn­sósa af þvagi og saur,“ skrifar hann. „Kjall­ara­hola þessi var þó leigð – án þess að nokkuð væri við hana gert.“

Eig­in­kona og börn fengu þá inni hjá ætt­ingjum en sjálfur var Har­ald­ur, sem hafði flutt frá Eyr­ar­bakka til að vinna í prent­smiðju í bæn­um, nán­ast á ver­gangi. „Ég var alveg eign­ar­laus mað­ur. Hús­næði var ekki hlaupið að því að fá.“ Hann taldi væn­leg­ast að reyna að fá land hjá bænum og byggja torf­bæ. Landið fékk hann og bæinn reisti hann en dag­inn eftir að hann flutti inn veikt­ist hann af spönsku veik­inni. Hann náði sér en komst fljótt að því að torf­bær­inn hans var vart manna­bú­stað­ur. En hvað var til ráða? „Kona, þrjú börn – fjórir tví­eyr­ingar í budd­unn­i!“

Hjónin sem leystu hnúta

Hann reyndi að fá timbur að láni, út á fyrsta veð­rétt í land­inu og bænum sem hann hugð­ist betrumbæta, en allt kom fyrir ekki. En loks voru það eig­endur versl­un­ar­innar Völ­und­ar, sem þá var og hét, sem voru til­búnir að ganga að þessum samn­ingi. Þannig reis bær­inn hans Har­aldar prent­ara, Lang­holt, í Þvotta­mýr­inni. Har­aldur skuld­aði enn Völ­undi fyrir timbrið en til að fá banka­lán þurfti hann góðan ábyrgð­ar­mann. Vinur hans benti honum á Svein nokkurn Hjart­ar­son, bak­ara á Bræðra­borg­ar­stíg 1, sem hafði hjálpað öðrum í sömu kring­um­stæð­um. Har­aldur þekkti hvorki Svein né Stein­unni en heim til þeirra fór hann og greindi þeim frá stöðu sinni. „Og þeim hjónum kom þá strax saman um að hjálpa mér. [...] Með þeirra hjálp var hnút­ur­inn leystur og lánið fengið í Lands­bank­an­um.“

Har­aldur varð svo oft og mörgum sinnum aðnjót­andi hjálpar hjón­anna á Bræðra­borg­ar­stígnum „í fátækt sinni og heilsu­leysi“ og var hún „alltaf veitt sem sjálf­sagður hlutur og með fyllstu ánægju“.

Athygli veg­far­enda fönguð

Einn af yngri bræðrum Sveins, Hjört­ur, opn­aði nýlendu­vöru­verslun í pakk­hús­inu við hús hans á Bræðra­borg­ar­stígnum árið 1926 og rak hana allt til árs­ins 1982, í yfir hálfa öld.

Gjörið svo vel og lítið í glugg­ana í dag!

Árið er 1928 og það eru að koma jól. Hjörtur eins og aðrir versl­un­ar­eig­endur í Reykja­vík aug­lýsir vörur sínar í dag­blöð­un­um. Góðir versl­un­ar­gluggar voru lyk­il­at­riði í þá tíð til að fanga athygli veg­far­enda og lokka þá inn. Oft voru versl­anir á götu­hornum í nýbyggðum hverf­unum og skáru sig jafnan úr vegna stórra glugg­anna.

Hjörtur var iðinn, rögg­samur og nákvæmur kaup­mað­ur. Sama fólkið kom í búð­ina til hans ár eftir ár og þegar börnin í hverf­inu urðu full­orðin versl­uðu þau einnig við Hjört. Nýjar kyn­slóðir við­skipta­vina tóku við hver af annarri.

Margt ung­mennið steig sín fyrstu skref á vinnu­mark­aði undir leið­sögn Hjart­ar. Send­ast þurfti með vörur um allan bæ og þessir „sendi­herr­ar“ hans, eins og þeir köll­uðu sig, minnt­ust hans með hlýju að honum látn­um. „Maður hækk­aði í stöðu og byrj­aði að afgreiða,“ skrif­aði einn „sendi­herrann“ er hann rifj­aði upp störf sín í búð­inni löngu síð­ar. „Það var stór stund í lífi mínu þegar ég stimpl­aði fyrstu upp­hæð við­skipta­vinar inn í kass­ann og Hjörtur fylgd­ist með og brost­i.“

Fjöl­skrúðug flóra versl­ana

Á öld­inni sem leið voru ýmsar versl­anir til húsa að Bræðra­borg­ar­stíg 1. Hver tók við af annarri. Verslun Hjartar var ekki fyrsta nýlendu­vöru­versl­unin sem þar var rekin og þegar árið 1907, um ári eftir að tví­lyfta timb­ur­húsið er byggt, aug­lýsir „nýja verzl­unin að Bræðra­borg­ar­stíg 1“ ýmsar nauð­synja­vör­ur.

Árið 1921 aug­lýsir verslun Guð­jóns Jóns­sonar „stein­bítsrikling­inn þjóð­fræga“ úr Súg­anda­firði til sölu og sama ár segir í aug­lýs­ingu: „Það bezta er stundum ódýr­ast. Kaffi­bætir okkar er sá ódýr­asti og bezti í öllu land­inu – við­ur­kenndur af fjölda hús­mæðra hér í bæn­um.“

Tómas Ó. Jóhanns­son rak þar einnig búð og árin 1924 og 25 aug­lýsir hann marg­vís­legan varn­ing og slag­orð versl­un­ar­innar er: „Veit sá bezt sem reyn­ir!“ Löngu síðar var þar rekin raf­tækja­verslun þar sem fram­sýnin réði ríkj­um. „Kæri Póst­ur!“ skrifar les­andi í Æsk­una árið 1969. „Nú eigum við Seyð­firð­ingar að fá sjón­varpið í nóv­em­ber og þá vaknar spurn­ing um hvaða teg­und af sjón­varps­tæki maður ætti að fá sér. Til dæmis TAND­BERG,“ heldur les­and­inn áfram og spyr: „Viltu góð­fús­lega veita mér upp­lýs­ingar um hvernig þau hafa reynzt hér á land­i?“

Sá sem er til svara í Æsk­unni bendir á umboðs­að­ila TAND­BERG-tækj­anna sem er Frið­rik A. Jóns­son á Bræðra­borg­ar­stíg 1. „Þau munu hafa reynzt nokkuð vel.“

Íbúar húss­ins voru svo ýmis­legt að brasa. Ein­hver þeirra prjón­aði og seldi ull­ar­nær­föt árið 1913. „Sníð barna­kjóla og tek Zig-Zag saum,“ aug­lýsir Stein­unn Sveins­dóttir í Morg­un­blað­inu árið 1942. Tveimur árum síðar lést faðir henn­ar, Sveinn bak­ari, „merkur og vin­sæll borg­ari þessa bæj­ar“, í kjöl­far skyndi­legra veik­inda, langt fyrir aldur fram.

„Blóma­kveðjur hylja þegar kistu hans,“ skrifar Stein­unn ekkja hans í útfar­ar­til­kynn­ingu í Morg­un­blað­inu. „Því vildi jeg mæl­ast til, að þið vin­ir, sem mynduð hafa sent honum blóm, ljetuð and­virðið heldur renna til barna­spít­ala­sjóðs Hrings­ins.“ Dauða bæði Otta og Stein­unnar bar einnig að með svip­legum hætti. Í apr­íl­mán­uði árið 1920 féll Otti, sem þá var fluttur að Stýri­manna­stíg, niður af smíða­palli í báta­smíða­stöð sinni og beið bana af. Hann var sex­tug­ur. Stein­unn lést í bílslysi í Kaup­manna­höfn árið 1961, þá 74 ára að aldri.

Trú­lof­anir og gift­ingar

En ástin knúði einnig dyra að Bræðra­borg­ar­stíg 1 á síð­ustu öld. Íbúar húss­ins trú­lof­uðu sig og gengu í hjóna­band. „Í gær voru gefin saman í hjóna­band af séra Emil Björns­syni ung­frú Stein­gerður Þór­is­dótt­ir, Bræðra­borg­ar­stíg 1, og Jón Þ. Hall­gríms­son, stud. Med., Vest­ur­valla­götu 6 B. – Heim­ili ungu hjón­anna verður að Bræðra­borg­ar­stíg 1,“ stóð í Tím­anum árið 1952. Á árunum á undan höfðu til­kynn­ingar um trú­lof­anir fólks úr hús­inu einnig prýtt síður blað­anna líkt og þá tíðk­að­ist. Bak­arí og verslun bræðr­anna Sveins og Hjartar voru mið­stöð hverf­is­ins í ára­tugi. En með til­komu stór­mark­aða fækk­aði „kaup­mönn­unum á horn­inu“ og versl­un­ar­hús­næðin með stóru glugg­unum voru aðlöguð að öðrum not­um.

Pakk­hús­ið, þar sem verslun Hjartar var að finna, var rifið fyrir mörgum árum. Ilm af nýbök­uðu hætti að leggja frá bak­aríi Sveins og Stein­unnar fyrir margt löngu. Fjöl­skyldu­húsið á horni Bræðra­borg­ar­stígs og Vest­ur­götu skipti um eig­endur og í fleiri ár var það í útleigu.

Þó að þeir sem bjuggu í hús­inu síð­ustu árin hafi flestir fyrst og fremst litið á lítil leigu­her­bergi sín sem athvarf á milli vinnutarna var það vissu­lega þeirra heim­ili. Leigj­endur komu og fóru – en stundum tengd­ust þeir sterkum bönd­um, varð vel til vina. Ástin átti svo líka áfram heima á „Bræðró“. Þar tóku pör her­bergi á leigu. Þetta unga fólk var hingað komið lengra að en sveita­fólkið sem flutti „á möl­ina“ við upp­haf síð­ustu ald­ar. En til­gang­ur­inn var þó sá sami: Að reisa stoðir undir líf sitt og sinna til fram­tíð­ar.

Eldur í bak­arí­inu 

Árið 1909 var Otti skipa­smiður enn skráður til heim­ilis að Bræðra­borg­ar­stíg 1 sam­kvæmt Bæj­ar­skrá Reykja­víkur sem þá var gefin út á nokk­urra ára fresti. Í mann­tal­inu árið 1910 eru bæði Sveinn og Stein­unn skráð þar til heim­ilis sem og í bæj­ar­skránni árið 1915 auk fimm ann­arra. Nokkrum árum síðar eru íbú­arnir orðnir fjórt­án, fjöl­skyldan hefur stækk­að, og árið 1929 eru þeir sagðir tólf.

„Eldur varð laus í morgun í bök­un­ar­kjall­ara Sveins Hjart­ar­sonar á Bræðra­borg­ar­stíg 1,“ sagði frétt Alþýðu­blaðs­ins í nóv­em­ber árið 1926. „Log­aði í kassa­dóti og lausu timbri milli bök­un­arofns­ins og útveggjar, og var eld­ur­inn að kom­ast að veggn­um. Þarna voru geymd skot­færi frá Jóhanni Ólafs­syni & Co. til þurk­unar og sprungu sum þeirra. Er mjög vara­samt að geyma þess konar vöru á slíkum stað. Slökkvi­liðið slökkti fljót­lega eld­inn. Orsök hans er enn ókunn.“

Engum varð meint af í þessum elds­voða á Bræðra­borg­ar­stíg fyrir 94 árum þó að íbúum hafi eflaust verið brugð­ið.

Í lok árs 2018 voru 68 með lög­heim­ili í horn­hús­inu sem Otti byggði. 25. júní á þessu ári voru 69 þar með lög­heim­ili. „Eldur logar nú í íbúð­ar­húsi á horni Vest­ur­götu og Bræðra­borg­ar­stígs,“ sagði í fyrstu frétt Vísis af brun­an­um, um tíu mín­útum eftir að útkall barst slökkvi­lið­inu. „Eins og þið sjáið bak við mig þá er húsið eig­in­lega far­ið,“ sagði Jón Viðar Matth­í­as­son slökkvi­liðs­stjóri við Vísi um tveimur tímum síð­ar.

„Þrír eru látnir og tveir eru á gjör­gæslu­deild Land­spít­al­ans eftir að eldur kom upp í fjöl­býl­is­húsi á horni Bræðra­borg­ar­stígs og Vest­ur­götu í Reykja­vík í gær,“ sagði í til­kynn­ingu frá lög­regl­unni á höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins morg­un­inn eftir brun­ann.

61 með lög­heim­ili í bruna­rústum

Þó að húsið hafi verið nokkuð stórt að flat­ar­máli, ríf­lega 500 fer­metr­ar, bjuggu þar ekki um sjö­tíu manns eins og lög­heim­il­is­skrán­ing sagði til um. Lík­lega voru íbú­arnir í kringum tutt­ugu. Fjórtán voru heima er eld­ur­inn kom upp. Einn þeirra hefur verið ákærður fyrir íkveikju.

Um miðjan októ­ber var enn 61 skráður til heim­ilis að Bræðra­borg­ar­stíg 1. Í húsi sem hafði fjórum mán­uðum áður orðið eldi að bráð, eldi sem kost­aði þrjú manns­líf.

Allir sem lét­ust bjuggu á ris­hæð­inni.