Illa greiddur maður í rúllu­kraga­bol situr með kross­lagðar hendur við óreiðu á skrif­borði. „Ef þetta verður leið­in­legt þá hætti ég að tala við þig,“ til­kynnir Kári Stef­áns­son áður en blaða­maður nær sam­bandi við stól­set­una. Kári er lands­mönnum kunnur fyrir fram­lag Íslenskrar erfða­grein­ingar (ÍE) til rann­sókna á erfða­mengi manns­ins og fyrir fram­lag fyr­ir­tæk­is­ins til íslenskrar þjóðar á tímum heims­far­ald­urs COVID. Færri vita að áður en hann helg­aði líf sitt rann­sóknum á vegum ÍE var hann pró­fessor í tauga­lækn­is­fræði og tauga­meina­fræði við Harvar­d-há­skóla.

Kári greinir hér frá ástæðum þess að hann lærði lækn­is­fræði og sér­hæfði sig í tauga­vís­ind­um. Hann talar um börnin sín, sem hann seg­ist hafa van­rækt og sorg­ina sem hann er að takast á við vegna frá­falls eig­in­konu sinn­ar, sem lést á síð­asta ári. Þá tjáir hann sig um stríðið í Úkra­ínu út frá kjarn­orkuógn og stríðið í huga Pútíns frá sjón­ar­hóli tauga­vís­ind­anna. Hetju­dáð eða fífldirfska Volodymyrs Zel­en­skys for­seta Úkra­ínu ber á góma og loks von­in, sem skín þrátt fyrir allt, í gegnum sprengjuregn.

Rambaði fullur inn í lækn­is­fræð­ina

Blaða­maður hittir Kára á skrif­stofu hans í ÍE, þar sem honum líður að eigin sögn eins og barni í sand­kassa.

„Ég ætl­aði ekk­ert í lækn­is­fræð­i’,“ segir hann. „Ein­hvern tíman eftir stúd­ents­próf þá datt ég í það með bekkj­ar­fé­laga mínum sem heitir Stefán Karls­son og morg­un­inn eftir þegar við vorum að ganga um í Hljóm­skála­garð­in­um, lúnir eftir að hafa verið drukknir alla nótt­ina, þá sagði hann við mig: „Ég ætla að fara upp í háskóla og skrá mig í lækn­is­fræði, viltu ekki koma með mér“ Og ég bara kom með honum og skráði mig í lækn­is­fræði. Ég hafði engan áhuga á lækn­is­fræð­i.“

Kári segir að hann hafi verið alinn upp við að maður eigi að ljúka verk­efnum sem maður byrjar á „og nú sit ég hér, rúmum 50 árum síð­ar. Sé ég eftir því? Nei ég sé ekki eftir því. Ég sé eftir ýmsu öðru, en ekki því.“

Hann seg­ist sjá mest eftir að hafa ekki varið meiri tíma með börn­unum sínum þegar þau voru lít­il.

„Ég var allt of metn­að­ar­fullur og það er ekk­ert ljót­ara gagn­vart börnum heldur en van­ræksla og ég held því fram að ég hafi verið sekur um tölu­verða van­rækslu á börn­unum mín­um.“

Kári sér­hæfði sig í tauga­lækn­is­fræði vegna þess að honum þótti spenn­andi hversu mikið átti eftir að upp­götva um heil­ann „enn þann dag í dag erum við á þeim stað að við vitum raun­veru­lega afskap­lega lítið hvernig heil­inn virkar,“ segir hann.

Er það vegna þess sem það reyn­ist svo erfitt að díla við geð­sjúk­dóma?

„Já, hvernig ætlarðu að fara að lækna vanda­mál sem á rætur sínar í því að það er biluð ein­hver starf­semi heil­ans þegar þú veist ekk­ert um þessa starf­semi heil­ans,“ segir Kári.

Hann segir að eitt af því sem við vitum um heil­ann sé að hann er líf­færi með­vit­undar og að inni­hald með­vit­undar eru hugs­anir og til­finn­ing­ar. Hugs­anir og til­finn­ingar skil­greina okkur sem dýra­teg­und og sem ein­stak­linga innan teg­und­ar­inn­ar, segir hann.

Kári var pró­fessor við Harvar­d-há­skóla og yfir­læknir við Beth Isra­el-­sjúkra­húsið í Boston áður en hann stofn­aði Íslenska erfða­grein­ingu árið 1996.

„Að fá að vinna hérna, innan um allt þetta flotta unga fólk sem er sífellt að gera upp­götv­an­ir, að fá að vera hluti af því og fá að taka þátt í því er ævin­týra­lega spenn­andi og gam­an,“ segir hann. „Ég er svo hepp­inn að þegar ég kem í vinn­una þá finnst mér ein­hvern veg­inn eins og ég sé ennþá að leika mér í sand­kass­an­um,“ segir hann og bros­ir.

Ekk­ert sér­stak­lega not­enda­vænt þetta líf

Rödd vís­inda­manns­ins breyt­ist þegar talið berst að eig­in­konu hans, Val­gerði Ólafs­dótt­ur, sem lést í nóv­em­ber á síð­asta ári.

„Mark­miðið hjá mér núna er að reyna að vakna til hvers dags svo­lítið jákvæð­ur. Mér gengur það mis­mun­andi vel,“ segir hann hugsi. „Þegar mað­ur, sko, það er dálítið flókið þegar maður missir félaga og sam­ferð­ar­mann­eskju sem maður hefur átt í 53 ár, því að þegar maður er búinn að eiga ferða­fé­laga um mjög langan tíma þá endar það á því að manni finnst ein­hvern veg­inn maður ekki vera búinn að upp­lifa neitt fyrr en maður er búinn að deila því með þeim ein­stak­lingi. En svo allt í einu getur maður það ekki og þá verður maður að finna nýja leið til þess að fóta sig í til­ver­unni og það tekur smá tíma, það gerir það,“ segir hann og þagnar um stund. „En ég á mjög góð börn sem hlúa að mér, og barna­börn og vini og félaga. Þannig að ég er með tölu­vert stuðn­ings­net.“

Eftir umhugsun bætir hann við: „Ég held að mark­miðið sé alltaf að láta sér líða vel í augna­blik­inu, því lífið er bara sam­an­safn augna­blika. En við erum öll að ströggla að ein­hverju leyti. Það er ekk­ert sér­stak­lega „user fri­end­ly“ þetta líf. Það er vandi að láta sér líða vel.“

Stríðið beri vott um heimsku og mis­kunn­ar­leysi

Vorið er framundan og COVID virð­ist loks­ins vera að renna sitt skeið. En þá gerir Rúss­land inn­rás í Úkra­ínu. Hvaða hug­renn­ingar vekur þessi staða heims­mál­anna hjá þér?

„Mér líður núna mjög skringi­lega vegna þess að jú, við erum að kom­ast út úr COVID. Ég held að við lok þessa mán­aðar verði þessi pest að mestu leyti far­in. En þá sitjum við uppi með stríð í Evr­ópu, sem mér finnst alveg með ólík­ind­um. Að við skulum núna vera nær því að lenda í kjarn­orku­stríði heldur en nokkru sinni áður. Þetta er nátt­úru­lega fyrst og fremst Pútín en það er líka það að NATO skuli halda áfram að seil­ast austar og aust­ar. Það má nátt­úru­lega líta á það sem ögrun. Mér finnst þetta alveg gjör­sam­lega út í hött. Hvurs konar heimska, hvurs konar mis­kunn­ar­leysi og vit­leysa.“

Heims­byggðin í vanda þegar fólk sem skortir sam­hygð endar á að stjórna stór­veldum

Fyrir flest venju­legt fólk er lík­lega erfitt að skilja hvernig á því stendur að til séu ein­stak­lingar sem eru til­búnir til að rústa lífum sak­lauss fólks. Geta tauga­vís­indin varpað ljósi á slíkt hug­ar­á­stand og er illska til?

„Sko, það er ýmis­legt sem bendir til þess að illskan sé til,“ segir hann. „Sumt fólk fæð­ist með afskap­lega litlar til­finn­ingar til ann­ars fólks og síns umhverf­is. Við köllum það sið­leys­ingja, sýkópata og svo fram­veg­is. Fólk sem bara fæð­ist fatlað á þann hátt að það hefur enga sam­hygð og til­vera án sam­hygðar markast af illsku.“

Er illska þá skortur á til­finn­ing­um?

„Já og skortur á sam­hygð,“ segir Kári. „Þú getur rétt ímyndað þér hvað það hlýtur að vera dap­ur­legt að vera til án sam­hygð­ar. Án þess að hafa vænt­um­þykju sem hluta af þínu lífi. Það hlýtur að vera mjög erfitt og sárs­auka­fullt og við verðum að finna leið til þess að hlúa að þannig fólki. Ekki bara fyll­ast af heil­agri vand­læt­ingu og refsa því. Við verðum að reyna að koma þeim á rétta braut,“ segir hann. „En þegar að svona fólk endar á því að stjórna stór­veldi eins og Rúss­landi þá erum við í svolitlum vanda.“

Margir efuð­ust fram á síð­asta dag um að Pútín myndi láta verða af því að ráð­ast á Úkra­ínu, vegna þess að það þótti aug­ljóst að inn­rás myndi hafa mjög slæmar afleið­ingar fyrir Rússa sjálfa. En Pútín lét verða af því. Er það ekki sér­stakt áhyggju­efni fyrir heims­byggð­ina hversu óstöð­ugur og óút­reikn­an­legur Pútín virð­ist vera?

„Við erum öll meira og minna óstöðug og óút­reikn­an­leg. En ef okkur er falið það vald í hendur að geta byrjað kjarn­orku­stríð þá erum við komin á mjög skrít­inn stað. Og Pútín virð­ist vera býsna harð­ur, býsna grimm­ur, býsna mis­kunn­ar­laus og með býsna litlar til­finn­ingar til þess heims sem hann býr í.“

Kári telur að stríðið sé ekki háð með vilja rúss­nesku þjóð­ar­inn­ar, heldur sé það ein­stak­ling­ur­inn sem standi að baki stríðs­rekstr­in­um. „Þetta hefur nú ekki reynst gæfu­rík aðferð við að stjórna landi og ég er ekk­ert viss um að hann lifi þetta af. Það er nátt­úru­lega ljótt að segja að maður von­ist til þess að hann lifi þetta ekki af en ein­hvern veg­inn er maður kom­inn á þann stað.“

Vonar að þetta endi ekki með skelf­ingu

For­seti Úkra­ínu, Volody­myr Zel­en­sky, sýndi strax í upp­hafi mikið hug­rekki og ótta­leysi þrátt fyr­ir, það sem margir töldu vera, von­lausa stöðu Úkra­ínu. Eða hefur hann sýnt fífldirfsku á móti kjarn­orku­veld­inu Rúss­landi?

Kári bros­ir. „Þessi gamli uppi­stand­ari sem allt í einu er orð­inn for­seti Úkra­ínu og stendur sig svona rosa­lega vel,“ segir hann. „Sá sem lítur á eitt­hvað sem hetju­dáð er að vissu leyti að búa til hetju­dáð­ina en í til­felli Zel­en­skys þá eru menn ansi sam­mála um að hann sé að sýna mik­inn kjark, dugnað og svo fram­veg­is. Við skulum bara vona að þetta endi ekki með skelf­ing­u.“

Zel­en­sky hefur blásið von og kjarki í úkra­ínsku þjóð­ina og í raun í stóran hluta heims­byggð­ar­inn­ar. Um leið hefur hann komið öðru af tveimur stærstu kjarn­orku­veldum heims í opna skjöldu.

„Já, já,“ segir hann. „Sko, hann hrífur mann, það er engin spurn­ing um það og maður verður rosa­lega mont­inn af hon­um. En sko, þetta er samt svo ofboðs­lega flók­ið. Ef þú veltir þessu fyrir þér, þegar Rússar réð­ust inn í Úkra­ínu, hvað hefð­irðu viljað gera? Menn segja Pútín hafa gert ráð fyrir að geta bara rúllað inn í Úkra­ínu og þetta væri bara allt búið. Nú getur hann það ekki og við fyllt­umst stolti yfir hug­rekki og dugn­aði Úkra­ínskrar þjóð­ar. En þetta hug­rekki og þessi dugn­aður gæti verið það sem leiðir til kjarn­orku­stríðs þannig að þetta er mjög flókið hvernig maður á að hugsa um þetta, þó að ég sé nátt­úru­lega þannig gerður að ég er voða fegin því að þeir eru að berj­ast á móti Rúss­unum en ekki láta þá rúlla yfir sig.“

„Ógn­ar­jafn­vægi“ er ógn­ar­vald í höndum óþverra

Fyr­ir­fram töldu margir að Úkra­ínu­menn yrðu að gef­ast upp strax en eins og þú segir þá er hart barist á móti Rússum og stríðs­rekstur þeirra hefur ekki gengið sam­kvæmt áætl­un. Hins vegar styður stór hluti alþjóða­sam­fé­lags­ins Úkra­ínu með ráðum, dáð og vopna­send­ing­um. Eitt af því sem flækir stöð­una er að Pútín hefur fyr­ir­skipað hernum að setja kjarn­orku­sveitir í við­bragðs­stöðu og banda­rískir emb­ætt­is­menn telja sumir hverjir að slæmt gengi Rússa geti aukið líkur á að Pútín beiti kjarn­orku­vopn­um.

„Sko, þessi hug­mynd um að það sé hægt að við­halda friði í heim­inum með ógn­ar­jafn­vægi, það er að segja með því að hafa kjarn­orku­vopn hjá Banda­ríkja­mönnum og Rússum, manni er alger­lega ljóst núna að það bara virkar ekki vegna þess að það þarf ekki nema bara ein­hvern óþverra öðrum megin og hann hótar því að nota vopnin og þá getur hann leyft sér allt.“

Vonin sótt í smiðju sög­unnar

Und­an­farna daga hafa birst fréttir af frið­ar­við­ræðum Rúss­lands og Úkra­ínu. Zel­en­sky hefur sætt sig við að Úkra­ína verði ekki með­limur NATO en á sama tíma kemur Pútín fram á leik­vangi í Moskvu, þar sem hann segir að Rúss­land muni ná öllum sínum mark­miðum í Úkra­ínu. Banda­rískir emb­ætt­is­menn ótt­ast að þetta gæti þýtt harð­ari aðgerðir Rússa, jafn­vel beit­ingu efna­vopna. Á meðan á öllu þessu stendur eru margir borg­arar Úkra­ínu fastir heima­fyrir án raf­magns, matar og vatns. Íbúar sem kom­ast ekki í burtu vegna þess að Rússar hafa ekki staðið við vopna­hlé. En mann­kyns­sagan geymir sögur sem veita von um að það sé ekki algilt að hinir sterku taki það sem þeir vilja og hinir veiku verði að þjást. Bar­átta fólks í veikri stöðu hefur borið árangur og veitir þeim sem á eftir koma von.

„Fyrir nokkrum dögum hringdi ég í vin minn sem er tón­list­ar­maður og sagði ,,nú verður þú að setj­ast niður og syngja þína útgáfu af lag­inu We Shall Overcome eftir Charles Albert Tind­ley’’, og ég breytti text­anum pínu­lítið fyrir hann. Og nú erum við búin að fá fullt af tón­list­ar­mönnum til þess að syngja sína útgáfu af þessum gamla bar­áttu­söng, sem upp­haf­lega var kaþ­ólsk bæn, sem síðan Mart­einn Luther King gerði að bar­áttu­söng svartra í Banda­ríkj­un­um,“ segir Kári.

Á þessum tíma­punkti opnar Kári tölv­una sína og snýr henni að blaða­manni. Svo hljóm­aði lagið We Shall Overcome, með aðlög­uðum texta Kára.

Texti: Charles Albert Tind­ley, aðlag­aður af Kára Stef­áns­syni.

„Og nú ætlar Ellen Krist­jáns­dóttir og dætur hennar þrjár að syngja sína útgáfu af þessu lagi og síðan ætlar Eyþór Gunn­ars­son, mað­ur­inn henn­ar, að spila hljóð­færa-­út­gáfu af lag­inu á píanó. Svo á að koma þessu öllu til útvarps­stöðva í Úkra­ín­u,“ segir hann.

„Þetta eru svo flottir krakk­ar. Það eina sem ég gerði var að hringja í þau og segja „þetta er lagið sem þið eigið að syngja“.“

Kári lítur á úrið. Klukkan er korter í eitt. Hann á að vera mættur á fund klukkan eitt og á eftir að borða hádeg­is­mat. „En nú þarf ég að fara,“ segir hann og áður en blaða­maður nær að standa upp, er hann horf­inn.