Brynjar Níels­son, þing­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins og nefnd­ar­maður í stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefnd, hefur farið mik­inn í gagn­rýni á fjöl­miðla á síð­ustu dög­um. Í þeirri veg­ferð, sem er almenn, hefur hann m.a. full­yrt að flestir fjöl­miðlar og -menn stundi „meiri póli­tík en stjórn­mála­menn.“ Brynjar hefur komið áleiðis þeirri skoðun sinni að fjöl­miðlar séu „afar mik­il­vægir í lýð­ræð­is­ríkjum til að miðla upp­lýs­ingum og veita þeim aðhald sem fara með hið form­lega vald“ en séu samt, að mati Brynjars, veikasti hlekk­ur­inn í íslensku valda­sam­fé­lagi. „Eig­in­lega í rusl­flokki, eins og þeir segja hjá mats­fyr­ir­tækj­un­um“.

Brynjar bætti við skömmu síðar að hann geri ekki athuga­semd við að fjöl­miðlar hafi „póli­tísk mark­mið“. Þeir verði þá „bara að við­ur­kenna það og hætta að þykj­ast vera hlut­lausir og óháð­ir.“

Þingmaðurinn er með þessu að segja að íslenskir fjöl­miðlar séu mjög lélegir og ef þeir sem starfi á þeim segj­ast vera frjálsir og óháðir þá séu þeir bara að ljúga. Að mati Brynjars eru flestir fjöl­miðla­menn þar af leið­andi óheið­ar­leg­ir. Þeir sigli undir fölsku flaggi. Segj­ast vera eitt en séu í raun flugu­menn póli­tískra afla.

Ættu að taka Davíð til fyr­ir­myndar

Orð­ræðan er auð­vitað beint upp úr leikja­fræði for­seta Banda­ríkj­anna sem hefur gert árásir á frjálsa fjöl­miðla að leið­ar­stefi í for­seta­tíð sinni. Trump kallar þá óheið­ar­lega og hefur meira að sagt þá vera „óvini þjóð­ar­inn­ar“.

Brynjar er ekki sá eini hér­lendis sem hefur hoppað á þennan vagn. Davíð Odds­son, rit­stjóri Morg­un­blaðs­ins setur ítrekað fram órök­studda gagn­rýni á umfjöllun stórra meg­in­straum­smiðla og setur „frétta­flutn­ing“ og „frétta­skýrend­ur“ innan gæsalappa eins og um gervi­fyr­ir­bæri sé að ræða. Þá velur Morg­un­blaðið ítrekað að birta skrif sam­sær­is­sinn­aðra jað­ar­blogg­ara sem ráð­ast á fjöl­miðla og fjöl­miðla­menn af hörku í Stak­steinum sín­um.

Allt þetta er í boði sér­hags­muna­afla sem hafa gefið það út opin­ber­lega að þau vilji ná að hafa áhrif á umræð­una sem skili þeim áfram­hald­andi helj­ar­tökum á sam­fé­lag­inu. Fyrir það hafa þau greitt vel á annan millj­arð króna vegna tap­rekst­urs Árvak­urs, útgef­anda Morg­un­blaðs­ins.

Þing­mann­inum Brynj­ari Níels­syni þykir fram­ganga Dav­íðs Odds­sonar til mik­illar eft­ir­breytni og hvetur aðra fjöl­miðla að fylgja for­dæmi hans. Í umræðu um yfir­lýs­ingar sínar um fjöl­miðla á Face­book sagði Brynjar: „Það hefur aldrei farið á milli máli hvar rit­stjóri Mogg­ans stendur í póli­tík og ekki eins og hann hafi falið það. Aðrir rit­stjórar mættu taka hann til fyr­ir­mynd­ar.“

Það er mjög auð­velt að færa rök fyrir því að það væri skelfi­legt fyrir lýð­ræð­is­lega umræðu ef Davíð Odds­son yrði fyr­ir­mynd allra rit­stjóra á Íslandi. Í fyrsta lagi er Davíð einn helsti ger­andi íslensks sam­tíma. Hann hefur setið á rit­stjóra­stóli í næstum níu ár og reynt að end­ur­skrifa eigin sögu. Í öðru lagi er Davíð í stjórn­mála­flokki og yfir­lýstur hluti valda­hóps. Þar fer sann­ar­lega fjöl­miðla­maður sem stundar póli­tík frekar en að hafa almanna­hags­muni að leið­ar­ljósi. Öll hans skrif mót­ast af því hvar hann situr og hver áhrifin verða fyrir þá hags­muni sem hann er til fyr­ir. Mið­ill­inn hans er nið­ur­greiddur af litlum hópi fólks sem á tugi millj­arða króna og vill fyrst og síð­ast fá að nota þá millj­arða til að eign­ast fleiri, og með því ná sterk­ari tökum á íslensku sam­fé­lagi.

Frelsi og óhæði felst í að ganga ekki erinda

Að því sögðu eru frjálsir og óháðir miðlar ekki skoð­ana­lausar upp­lýs­inga­veit­ur. Blaða­mennska snýst um áhuga á sam­fé­lag­inu og hvernig það eigi að virka. Þeir stað­setja sig mis­mun­andi út frá ákefð, fram­setn­ingu og umfjöll­un­ar­efn­um. Svo reynir á rit­stjórn að láta blaða­menn aðskilja skoð­anir sínar og frétta­skrif ef með þarf. Og skoð­anir á þjóð­fé­lags­málum birt­ast auð­vitað í rit­stjórn­ar­skrifum á borð við leið­ara, líkt og þau hafa gert frá upp­hafi sam­tíma blaða­mennsku.

Þá gera fjöl­miðlar oft mis­tök. Þau mis­tök eru sýni­legri en hjá flestum öðrum geirum, enda vinna fjöl­miðla­manna lögð fyrir framan alþjóð dag­lega. Þegar mis­tök eru gerð á að leið­rétta þau og gang­ast við þeim. Án und­an­tekn­inga. En í lang­flestum til­vikum er um mann­leg mis­tök að ræða, ekki verk óheið­ar­legra póli­tískra inn­ræt­ing­ar­sinna.

Frelsið og óhæðið felst hins vegar í því að ganga engra erinda. Að vera ekki flokkspóli­tískur eða hluti af sér­hags­muna­gæslu. Þannig eru bless­un­ar­lega flestir miðlar á Íslandi í dag. Það er arf­leið frum­kvöðla eins og Jónasar Krist­jáns­sonar sem náðu að reka fleyg í það fyr­ir­komu­lag fjöl­miðl­unar á Íslandi sem var algjör­lega undir hæl stjórn­mála­afla, sem áttu blöð og stýrðu rík­is­miðl­in­um. Fyrir vikið er meiri­hluti fjöl­miðla að starfa á hlut­lægan hátt um það sem á sér stað í sam­fé­lag­inu. Frá­sögnin af því sem ger­ist í sam­fé­lag­inu er ekki lengur bara hjá ger­end­unum heldur er til staðar aðhald sem er ekki í neinu liði og reynir eftir bestu getu að upp­lýsa, greina og setja það sem ger­ist í sam­hengi.

Sleggju­dóm­ur, ekki gagn­rýni

Brynjar fékk mikið lof frá skoð­ana­bræðrum sínum fyrir að þora að taka þennan slag. Líkt og hjá þing­mann­inum sjálfum þá bar lítið á rök­stuðn­ingi hjá klapp­lið­inu fyrir því að fjöl­miðlar væru svona aga­leg­ir, nema að við­kom­andi fannst það. Því var ekki um rök­studdar stað­reyndir að ræða heldur val­kvæð­ar. Sem eru ekki stað­reyndir heldur til­finn­ing­ar­legt ástand án fót­festu í raun­veru­leik­an­um.

Brynjar var líka mikið gagn­rýndur fyrir þessa fram­setn­ingu og hversu ómál­efna­leg hún var, sér­stak­lega vegna þess að Brynjar nefndi ekki nein sér­tæk dæmi máli sínu til stuðn­ings.

„Gagn­rýni“ hans var því orða­bóka­skil­grein­ing á sleggju­dómi, enda með öllu órök­studd.

Gagn­rýnin virð­ist hafa komið við Brynjar og hann birti nýja færslu þar sem hann sagð­ist ætla að útskýra hvað hann ætti við, en gerði það síðan ekki. Dæmin sem Brynjar taldi til eru ekki um neinar sér­tækar fréttir eða fram­ferði ein­stakra nafn­greindra fjöl­miðla heldur upp­taln­ing á málum sem eiga það flest sam­eig­in­legt að hafa snú­ist um ákvarð­anir og athafnir sam­flokks­manna hans í valda­stöð­um.

Ómögu­legt er að átta sig á því hvaða ein­stöku fréttir Brynjar er að gera athuga­semd við og því ekki hægt að eiga rök­ræðu um hvort og hvernig þeim fjöl­miðli sem flutti þær hafi orðið á. Það er mögu­lega til­gang­ur­inn. Að kasta út stórum sleggju­dóm­um, fella alla (nema Morg­un­blað­ið) und­ir, og þannig grafa undan öllum fjöl­miðlum í land­inu sem falla ekki nákvæm­lega að frá­sagn­ar­vilja Brynjars Níels­son­ar.

Aðgerð­ar­leysi og vald­beit­ing

Það er þó ekki allt afleitt sem Brynjar Níels­son hefur borið á borð á und­an­förnum dög­um. Þar á meðal seg­ist hann telja að gagn­rýnir fjöl­miðlar gegni mik­il­vægu hlut­verki, og þrátt fyrir að aðrir sleggja­dómar hans dragi upp aðra mynd er hægt að vera sam­mála þeirri skoðun hans í tóma­rúmi. Brynjar segir líka að mik­il­vægt sé að fag­leg umgjörð fjöl­miðla sé sterk.

Þar komum við að kjarna máls­ins. Á sama tíma og stjórn­mála­menn hafa styrkt stöðu þeirra sem fjöl­miðl­arnir eiga að veita aðhald með ótrú­legri aukn­ingu fjár­fram­laga úr rík­is­sjóði (sjá laun stjórn­mála­manna og fram­lög til stjórn­mála­flokka) þá hefur átt sér stað kerf­is­bundnar árásir á til­veru­grund­völl einka­rek­inna fjöl­miðla. Þetta er gert bæði með aðgerð­ar­leysi og vald­beit­ingu.

Í aðgerð­ar­leys­inu felst að ekk­ert hefur verið brugð­ist við því að helstu sögu­legu tekju­stoðir fjöl­miðla hafa hrunið vegna þeirrar tækni- og upp­lýs­inga­bylt­ingar sem við lifum og Ísland er eitt af fáum ríkjum í hinum vest­ræna heimi sem styðja ekki við fjöl­miðla með styrkjum eða íviln­un­um. Afleið­ingin er speki­leki, minnk­andi sér­þekk­ing, allt of fátt starfs­fólk, allt of lág laun, allt of lít­ill tími til vinnslu frétta, tap­rekstur flestra miðla og hert tök sér­hags­muna­afla með djúpa vasa á umræð­unni í gegnum eign­ar­hald á stórum fjöl­miðla­fyr­ir­tækj­um. Eðli­lega hefur þetta áhrif á gæði fjöl­miðla.

Í vald­beit­ing­unni felst til dæmis að setja lög­bann á frétta­flutn­ing fjöl­mið­ils af fjár­málum for­sæt­is­ráð­herra nokkrum vikum fyrir kosn­ing­ar. Lög­bann sem enn er við lýði.

Ögur­stund framundan

Nú liggur fyrir að Lilja Dögg Alfreðs­dótt­ir, ráð­herra fjöl­miðla­mála, ætlar að leggja fram til­lögur í haust um hvernig eigi að styðja við íslenskt fjöl­miðlaum­hverfi. Lík­lega er um ögur­stund að ræða fyrir frjálsa og óháða fjöl­miðla hér­lend­is. Ef til­lög­urnar fram­kalla mikla röskun á sam­keppni stórum aðilum til heilla, eða verða þess eðlis að þær gagn­ist miðlum sem þókn­an­legir eru ráð­andi öflum umfram aðra þá munu þær leiða af sér fábrotn­ara og veik­ara fjöl­miðla­lands­lag sem verður verr til þess fallið að vinna að almanna­hag.

Áhuga­vert verður að sjá hvor hliðin á Brynj­ari Níels­syni greiðir atkvæði um þær til­lög­ur: sú sem telur gagn­rýna fjöl­miðla gegna mik­il­vægu hlut­verki og þurfi sterka fag­lega umgjörð, eða sú sem telur alla gagn­rýna, óháða og frjálsa fjöl­miðla vera óheið­ar­lega flugu­menn póli­tískra afla sem ættu að taka sér Davíð Odds­son meira til fyr­ir­mynd­ar.

Ef sá fyrri mætir þá er það vel. Ef sá síð­ari gerir það hins veg­ar, og með honum aðrir skoð­ana­bræð­ur, þá reynir á Lilju Dögg og Katrínu Jak­obs­dóttur for­sæt­is­ráð­herra að standa í lapp­irn­ar.

Geri þær það ekki verða þær veikasti hlekk­ur­inn í lýð­ræðiskeðj­unni. Og afleið­ing­arnar gætu orðið alvar­leg­ar.