Það er mikið talað um sam­stöðu þessa dag­ana. Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra tal­aði til að mynda um það á Alþingi í gær að hún væri „gríð­­ar­­lega ánægð með þá sam­­stöðu sem maður hefur skynjað í sam­­fé­lag­inu í því að takast á við veiruna. Bæði fyr­ir­tæki og fólk hafa þar sýnt mikla ábyrgð. Flokkar á Alþingi hafa sýnt mikla ábyrgð. Þetta er dýr­­mætt.“

Síðan skipti hún um gír og vék að þeim sem hún taldi að væru ekki að taka þátt í sam­stöð­unni. For­sæt­is­ráð­herra sagði að vegna þeirrar miklu sam­stöðu sem hún skynj­aði, yrði hún reið þegar nokkrar útgerðir gerðu kröfur á ríkið upp á rúm­lega tíu millj­arða króna vegna þess að þeim fynd­ist þær snuð­aðar um kvóta sem þó væri úthlutað án end­ur­gjalds. Útgerð­irnar vildu auk þess fá hæstu mögu­legu vexti greidda, sem gætu numið nokkrum millj­örðum króna. 

„Það er ekki góð leið til að vera á sama báti í gegnum þetta ferða­lag sem við erum stödd í. Þó ég telji að ríkið hafi góðan mál­­stað í þessu máli þá finnst mér eðli­­legt að þessi fyr­ir­tæki íhugi það að draga þessar kröfur á til baka. Nú reynir nefn­i­­lega á ábyrgð okkar allra,“ sagði Katrín.

Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, sló sama tón í ræðu sinni nokkrum mín­útum síð­ar. Hann sagði að reikn­ing­ur­inn vegna kröfu útgerð­anna yrði ekki sendur á skatt­greið­end­ur. Bjarni bætti því við að hann teldi ein­sýnt að þegar yrði haf­inn und­ir­bún­ingur að því að „taka af öll tví­mæli um að mak­ril­út­gerð­irnar sjálfar beri kostn­að­inn af þeim bótum sem kraf­ist er.“

Krist­ján Þór Júl­í­us­son, sjáv­ar­út­vegs- og land­bún­að­ar­ráð­herra, bætt­ist svo á vagn­inn í sam­tali við Frétta­blaðið þar sem hann sagði að krafan væri takt­laus. Fram­ferði útgerð­anna bæri „vitni um al­­geran skort á auð­­mýkt gagn­vart þeim rétt­indum sem fyr­ir­­tækin hafa fengið út­hlutað og um leið gagn­vart al­­menn­ingi. Því er ég þeirrar skoð­unar að þessi fyr­ir­­tæki ættu að draga þessar kröfur til baka og skora raunar á þau að gera það.“

Sér­kenni­lega tíma­sett reiði

Nú er það svo að þótt hin harða afstaða helstu ráða­manna þjóð­ar­innar gagn­vart ótrú­legri græðgi og til­ætl­un­ar­semi útgerð­ar­stéttar sé tíma­bær þá eru nær engar líkur á því að ráð­herrar í rík­is­stjórn Íslands hafi fyrst frétt af mál­inu um liðna helgi.

Stefnur fimm útgerðar af sjö sem krefj­ast skaða­bóta úr rík­is­sjóði voru nefni­lega lagðar fram í Hér­aðs­dómi Reykja­víkur 27. júní 2019. Hinar tvær útgerð­irnar lögðu fram sínar stefnur ann­ars vegar 10. sept­em­ber og hins vegar 10. des­em­ber í fyrra. 

Kjarninn sendi beiðni á upp­lýs­inga­full­trúa rík­is­stjórn­ar­innar í júní 2019 og óskaði eftir að fá stefn­urnar afhentar auk þess sem beðið var um upp­­­lýs­ingar um hversu háar kröfur útgerð­anna væru. Erindið var sent þaðan áfram til sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegs- og land­­­bún­­­að­­­ar­ráðu­­­neyt­is­ins sem sendi það svo til rík­is­lög­manns. Hann svar­aði ekki beiðn­inni end­an­lega fyrr en 20. des­em­ber 2019, þegar henni var hafn­að. 

Í kjöl­farið kærði Kjarn­inn þá nið­ur­stöðu til úrskurð­­­ar­­­nefndar um upp­­­lýs­inga­­­mál á þeim grund­velli að aug­ljósir almanna­hags­munir væru af því að fjöl­miðlar og almenn­ingur mundi fá upp­lýs­ingar um það þegar fyr­ir­tæki stefni rík­­inu til greiðslu him­in­hárra bóta vegna úthlut­unar á gæðum sem sam­­kvæmt fyrstu grein laga um stjórn fisk­veiða séu sam­­eign íslensku þjóð­­ar­inn­­ar.

Ef ráð­herrar í rík­is­stjórn Íslands – þeirra sömu og settu í fyrra í lög að úthluta mak­ríl á grund­velli veiði­reynslu en án end­ur­gjalds að mestu til stór­út­gerða – vissu ekki um umfang kröfu útgerða á hendur skatt­greið­enda strax og þegar þær voru settar fram, þá áttu þeir að gera það. Málið hefur ítrekað verið til umfjöll­unar í fjöl­miðlum og þess utan eru þau gæslu­menn rík­is­sjóðs, þess sem er stefnt í mál­in­u. 

„Ólympískar veið­ar­“ ­tryggðu kvóta­grund­völl

Nú skulum við samt aðeins bakka í tíma. Mak­ríll­inn sem við erum að veiða fór að ganga í auknum mæli inn í íslenska fisk­veiði­lög­sögu árið 2005. Það ár voru veidd 360 tonn af mak­ríl. Árið eftir voru veidd 4200 tonn og veið­arnar fóru að hefj­ast af ein­hverri alvöru 2007 þegar veidd voru 36,5 þús­und tonn. Það var þó ein­ungis þriðj­ungur þess sem veitt var árið 2008 þegar 112 þús­und tonn af mak­ríl voru dregin upp úr sjó af íslenskum útgerð­u­m. 

Þessi fyrstu ár, fram til árs­ins 2008, var veið­unum ekk­ert stjórn­að. Þau skip sem fengu leyfi til að veiða gátu veitt óheft og með því myndað veiði­reynslu. Aug­ljóst ætti að vera hverjum sem er að stórar útgerðir sem stunda upp­sjáv­ar­veiðar voru í yfir­burð­ar­stöðu til að stunda þessar veið­ar.

Slíkar veiðar eru oft kall­aðar „ólympískar veið­ar“. Þessi veiði­reynsla, sem aflað var í algjöru stjórn­leysi, varð svo grunn­ur­inn að þeim úthlut­unum á mak­ríl sem stjórn­völd stóðu síðar fyrir á grund­velli reglu­gerða. Það var gert að kröfu hags­muna­sam­taka stór­út­gerð­anna sem vildi tryggja þeim mak­ríl­kvót­ann til fram­tíð­ar.

Í byrjun árs 2019 voru svo sam­þykkt lög, lögð fram af Krist­jáni Þór, þar sem mak­ríll var færður í kvóta á grund­velli ofan­greindrar veið­i­­­­­­reynslu þar sem afla­heim­ild­ir, eða kvót­­­­­ar, voru að mestu færðar til stór­út­­­­­­­­­gerða. Hringum var lokað og óform­legt eign­ar­hald á nátt­úru­auð­lind komið á.

Ekki var greitt fyrir þann kvóta heldur hann afhentur end­­ur­gjalds­­laust. Mak­ríl­kvót­inn hefur verið tal­inn vera 65 til 100 millj­­­­­arða króna virð­i. Afar lík­legt er að virðið sé nær efri mörkum en þeim neðri.

Stundin hefur greint frá því að 14 útgerðir fái 98 pró­sent þess­ara verð­mæta, sem sam­kvæmt lögum eru í eigu íslensku þjóð­ar­inn­ar. Á meðal þeirra eru þær sjö sem stefnt hafa íslenska rík­inu. Hinar sjö eru á meðal þekkt­ustu stór­út­gerða lands­ins. Fyr­ir­tæki á borð við Brim, Sam­herja, Síld­ar­vinnsl­una, Þor­björn í Grinda­vík og FISK-­Seafood, í eigu Kaup­fé­lags Skag­firð­inga. 

„Lög­boð­inn rétt­ur“ til verð­mæta í eigu þjóð­ar­innar

Þrátt fyrir að hafa fengið þessa gjöf án end­ur­gjalds þá fannst sumum útgerðum þær snuð­aðar þegar Jón Bjarna­son, þáver­andi sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra, setti reglu­gerð sem átti að miða að því að minni útgerðir gætu veitt mak­ríl í meiri mæli. Til grund­vallar átti að liggja annað en veiði­reynsla, sem aflað var með áður­nefndum hætt­i. 

Stór­út­gerð­irnar sættu sig ekki við þetta og fóru í mál. Hæsti­réttur sagði að úthlutun kvóta á öðrum grund­velli en veiði­reynslu væri ólög­mæt með dómum sem féllu í des­em­ber 2018. Á grund­velli þeirra dóma vilja umræddar sjö útgerð­ir, sem hafa fengið gef­ins kvóta upp á 50 millj­arða króna frá íslenska rík­inu, stefna skatt­greið­endur og fá 10,2 millj­arða króna í bætur auk vaxta. 

Sig­­ur­­geir Brynjar Krist­­geir­s­­son, fram­­kvæmda­­stjóri Vinnslu­­stöðv­­­ar­innar í Vest­­manna­eyj­um, sagði við Morg­un­blaðið, sem er að uppi­stöðu í eigu útgerð­ar­fyr­ir­tækja eða aðila þeim tengd­um, að útgerð­irnar hafi verið beittar rang­ind­um. Þær væru frum­kvöðlar í mak­ríl­veiðum og gætu ekki verið gerðar að söku­dólgum í mál­inu þótt þær væru að krefja skatt­greið­endur um greiðslu á rúm­lega tíu millj­örðum króna, auk vaxta, vegna þess að þær fengu ekki nógu mik­inn kvóta gef­ins. Útgerð­irnar ættu ein­fald­lega „lög­boð­inn rétt“ til þess­ara verð­mæta. 

Hvers virði er kvóti sem veð í dag?

Það er öllum með augu ljóst að for­svars­menn stór­út­gerða hafa haft óeðli­legt tak á íslensku sam­fé­lagi árum saman í krafti þess að þeir hafa getað haft mikil áhrif á stjórn­mál og við­skipta­líf með auð­æfum sín­um. Auð­æfum sem þeir hafa tryggt sér með því að fá gef­ins nýt­ing­ar­heim­ildir á tak­mörk­uðum nátt­úru­auð­lindum og svo með því að fá að veð­setja þær auð­lindir í bönkum fyrir marg­faldan árlegan hagnað sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja. Veð í kvóta við banka­hrunið var til að mynda þannig að heild­ar­virði kvót­ans hefði þurft að vera tvö þús­und millj­arðar króna til að standa undir því. 

Veðsettur kvóti var samt sem áður ekki inn­kall­aður þá heldur var samið við flest sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækin um aðlögun á lán­um, vöxtum og afborg­un­­um. Svokölluð sátta­­nefnd sem skipuð var eftir hrunið lagð­ist líka gegn því að ríkið inn­­­kall­aði kvót­ann þar sem að það myndi setja lán sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækja hjá bönkum í upp­­­nám, sem myndi setja rek­star­­for­­sendur end­­ur­reistu bank­anna í upp­­­nám. Mikil veð­­setn­ing kvót­ans tryggði því áfram­hald­andi eign­­ar­hald á hon­um, og gríð­ar­legar afskrift­ir.

Það væri áhuga­vert að vita hvernig íslensku bank­arnir eru að meta virði þess kvóta sem er veð­settur í þeim í dag, nú þegar sum þess­ara fyr­ir­tækja telja sig vera svo illa stödd að þau þurfa að velta launa­kostn­aði yfir á íslenska ríkið með því að setja starfs­fólk sitt á hluta­bæt­ur. Það er úrræði sem er í boði fyrir fyr­ir­tæki sem hafa orðið fyrir að minnsta kosti þriðj­ungs­sam­drætti í rekstr­ar­tekj­um. Eitt þeirra fyr­ir­tækja er stærsta sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki lands­ins, Sam­herji. Sú sam­stæða á eigið fé upp á að minnsta kosti 111 millj­arða króna, og lík­lega umtals­vert meira. 

Ef rekstr­ar­staða þess­ara fyr­ir­tækja hefur hrakað svona rosa­lega vegna COVID-19 far­ald­urs­ins þá hlýtur virði veð­setts kvóta að hafa hríð­fallið sam­hliða. Og mögu­leg tæki­færi til að inn­kalla kvót­ann til rík­is­banka fyrir hendi.

Er þjóðin til fyrir útgerð­ina?

Oft hefur hegðun útgerða gengið fram af þjóð­inni. Fram­ferði þeirra eftir banka­hrun­ið, þegar flot­anum var siglt í land til að mót­mæla veiði­gjöldum og aug­lýs­ingar voru keyptar í dag­blöðum þar sem sjó­mönnum og fjöl­skyldum þeirra var beitt fyrir þær var eitt slíkt tíma­bil. 

Annað var árið 2015 þegar útgerð­irnar vildu láta taka við­skipta­hags­muni þeirra fram yfir afstöðu með mann­rétt­indum og öllum öðrum hags­munum íslenskrar þjóðar með því að Ísland hætti að styðja við­skipta­þving­anir gegn Rússum vegna inn­­limunar Krím­skag­ans.

Það þriðja var á árinu 2017 þegar útgerð­irnar vildi að ríkið myndi taka þátt í að greiða laun sjó­manna með því að gefa eftir skatt af fæð­is­pen­ingum og dag­pen­ingum vegna ferða- og dval­­ar­­kostn­að­­ar. 

Fjórða tíma­bilið var í nóv­em­ber í fyrra þegar opin­berað var um meintar mútu­greiðsl­ur, pen­inga­þvætti og skatta­snið­göngu Sam­herja í Namib­íu. 

Enn eitt tíma­bilið stendur nú yfir. Þegar efna­hags­legum veru­leika íslenskrar þjóðar hefur verið stefnt í voða vegna for­dæma­lausrar heilsuógn­ar. Fyrir dyrum er mesti efna­hags­sam­dráttur í heila öld. Yfir 50 þús­und manns, fjórð­ungur íslensks vinnu­mark­að­ar, eru annað hvort á atvinnu­leys­is­bótum að öllu leyti eða hluta. Þús­undir fyr­ir­tækja eru að berj­ast fyrir lífi sínu. Stór­kost­legar frels­is­hömlur hvíla á þjóð­inni allri. Og sam­staðan er gríð­ar­leg. Það eru flestir að leggja sitt að mörkum með einum eða öðrum hætti. Við erum flest öll í sama bát og það eina sem fleytir okkur í gegnum þessa stöðu er sam­taka­mátt­ur­inn.

Við þessar aðstæður reyndu hags­muna­gæslu­sam­tök útgerð­anna að losna við greiðslu veiði­gjalda, að losna við gjöld á fisk­eldi og að láta draum sinn um að losna við stimp­il­gjald af fiski­skipum verða hluta af neyð­ar­að­gerð­ar­pakka rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Ofan á það bæt­ist að ofur­ríkar stór­út­gerðir eru að láta skatt­greið­endur greiða laun starfs­fólks­ins í land­vinnslu til að verja eigið fé hlut­hafa sinna og sjö útgerðir vilja að skatt­greið­endur borgi þeim skaða­bætur vegna þess að þær fengu ekki nægi­lega mikið af mak­ríl gef­ins. 

Hér er um stétt að ræða þar sem örfáir ein­stak­lingar ráða öllu sem þeir vilja. Frekir og fyr­ir­ferða­miklir ein­stak­lingar sem hafa van­ist því að geta gengið um íslenskt sam­fé­lag eins og þjóðin sé til fyrir útgerð­ina, en ekki öfugt. Stétt sem á mörg hund­ruð millj­arða króna í eigið fé. Sem á fjöl­miðla. Sem hefur teygt anga sinna inn á fjöl­mörg önnur svið íslensks atvinnu­lífs og styrkt þannig tang­ar­hald sitt á sam­fé­lag­in­u. 

Þessi ofur­stétt ætlar sér ekki að vera saman í þessu öllu með okkur hin­um. Hún er í þessu fyrir sig sjálfa, ekki okkur hin. 

Það þarf að segja hátt og skýrt við hana að nú sé komið nóg. Og beita öllum til­tækum tólum til að koma þeim skila­boðum til skila.