Lík­lega hefur aldrei verið jafn mik­ill glund­roði til staðar í íslensku sam­fé­lagi og nákvæm­lega núna. Ekki einu sinni eftir banka­hrun­ið. Óvissa er um hvenær far­aldur sem ógnar lífi tekur enda og hversu skæður hann verð­ur. Tugir þús­unda lands­manna sem starfa í einka­geir­anum flykkj­ast á hluta­bætur til við­bótar við þá rúm­lega tíu þús­und sem eru án atvinnu. Allt í einu eru laun þorra starfs­manna stór­fyr­ir­tækja á einka­mark­aði greidd að stórum hluta af okkur skatt­greið­end­um. 

Glund­roði skapar oft aðstæður til myrkra­verka. Þá er til að mynda góður tími fyrir smán­aða for­stjóra sem hafa þurft að fara í felur vegna meintra mútu- og skatta­laga­brota að snúa aftur í skjóli COVID-19 umræðu. Þá er góður tími til að til­kynna um ráðn­ingar eða skip­anir sem undir venju­legum kring­um­stæðum myndu valda meiri úlfúð. Og góður tími til að ýta í gegn gam­alli hug­mynda­fræði­legri þrjá­hyggju um að auka frelsi í áfeng­is­sölu, undir þeim glæ­nýju for­merkjum að það hjálpi mögu­lega veit­inga­stöðum í heim­send­ingum að lifa af COVID-19 kreppu.

Þeir sem mættu fyrstir

Rík­is­stjórnin kynnti fyrir viku það sem hún kall­aði stærstu efna­hags­að­gerðir Íslands­sög­unn­ar. Stóru atriðin í þeim pakka voru þau að opnað var á að ríkið greiði stóran hluta af launum tug þús­unda starfs­manna fyr­ir­tækja í einka­eigu til að hægt sé að við­halda ráðn­ing­ar­sam­bandi. Til við­bótar verður ákveðnum fyr­ir­tækj­um, sem upp­fylla skil­yrði um nægj­an­lega mikið rekstr­ar­tap, veitt aðgengi að lánum sem ríkið ábyrgist, og verða á lægri vöxtum en nokkru sinni áður hefur þekkst. 

Það er verið að veita einka­fyr­ir­tækjum for­dæma­lausan aðgang að skattfé til að lifa af. Því er sýndur almennur skiln­ingur enda ljóst flestu skyn­sömu fólki að það sé sam­fé­lags­lega hag­kvæmt að verja störf og fjöl­breyti­leika við þessar aðstæð­ur. 

Fyrstu tvö fyr­ir­tækin í röð­ina, sem skráðu ann­ars vegar yfir fjögur þús­und starfs­menn og hins vegar um 400 starfs­menn á hluta­bæt­ur, voru Icelandair og Bláa lón­ið. Það fyrr­nefnda greiddi rúm­lega 11 millj­arða króna í arð til hlut­hafa sinna á árunum 2012 til 2017 og hefur líka keypt af þeim hluta­bréf fyrir millj­arða. Það síð­ar­nefnda hefur borgað örfáum hlut­höfum sínum út sam­tals 6,6 millj­arða króna í arð á tveimur árum. Það fyrr­nefnda sagð­ist eiga vel á fjórða tug millj­arða króna í hand­bæru fé. Það síð­ar­nefnda átti 12,4 millj­arða króna í eigið fé í lok árs 2018, og enn meira í lok síð­asta árs. 

Bannið arð­greiðslur og end­ur­kaup

Þótt aðstæður séu svart­ar, og verið sé að hjálpa eftir fremsta megni, þá má ekki vera frítt spil fyrir stór­fyr­ir­tæki til að nýta þessar aðgerðir eftir hent­ug­leika. Í banda­ríska risa­pakk­anum sem nú hefur verið mót­að­ur, og er upp á tvo billj­arða Banda­ríkja­dala, eru til að mynda sér­stök skil­yrði fyrir þau fyr­ir­tæki sem þiggja fjár­hags­að­stoð hins opin­bera. Þau skil­yrði eru að fyr­ir­tækin mega ekki greiða arð né kaupa aftur eigin bréf þangað til að ár er liðið frá því að fjár­hags­að­stoðin hefur verið end­ur­greidd. 

Í frum­varp­inu sem Alþingi er með til með­ferðar nú, og leiðir af sér tug millj­arða króna lán þar sem ríkið gengst í ábyrgð­ir, eru engin slík ákvæði þrátt fyrir að þegar hafi komið fram að ráða­menn reikni með að um helm­ingur lán­anna ( sem verða allt að 70 millj­arðar króna í fyrsta kasti) muni tap­ast. Fáist þau ekki inn­heimt verður um hreina rík­is­styrki að ræða. 

Þessu þarf auð­vitað að breyta hratt, og inn­leiða þau skil­yrði sem kap­ít­al­ís­kasta ríki heims, Banda­rík­in, hafa meira að segja inn­leitt hjá sér.

Kerf­is­lega mik­il­vægu fyr­ir­tækin

Áður en allt breytt­ist var einn stóru bank­anna þriggja, Arion banki, kom­inn í einka­eigu. Eig­endur hans, sem eru blanda af erlendum skamm­tíma­sjóð­um, íslenskum einka­fjár­festum og líf­eyr­is­sjóð­um, hafa verið með þá stefnu að greiða sem mest eigið fé út úr bank­anum á sem skemmstum tíma. Það var gert með breyttri fjár­mögn­un, sam­drætti í útlán­um, stór­tækum upp­kaupum á eigin bréfum og arð­greiðslum umfram hagn­að. Nýleg grein­ing spáði því að arð­greiðslu­getan gæti auk­ist um 50 millj­arða króna á næsta árinu. Þetta mega þeir, bank­inn er í einka­eigu og hagar sér að öllu leyti í sam­ræmi við lög. 

Til við­bótar var þrýst­ing­ur, bæði frá bank­anum sjálf­um, hags­muna­sam­tökum og fót­göngu­liðum í fjöl­miðlum um að lækka bindi­skyldu, eig­in­fjár­kvaðir og banka­skatt. Allt eru þetta leiðir sem gætu stór­aukið útgreiðslu á eigin fé úr Arion banka. 

Nú, á örfáum dög­um, hefur bindi­skylda verið lækkuð niður í núll. Sveiflu­jöfn­un­ar­auki var færður úr tveimur pró­sentum niður í núll sem losar veru­lega um eig­in­fjár­kvað­irn­ar. Til stendur að lækka banka­skatt úr 0,318 pró­sent í 0,145 pró­sent vegna tekju­árs­ins 2020, eða um rúman helm­ing. 

Seðla­bank­inn hefur komið þeim skila­boðum á fram­færi að við­skipta­bank­arnir þrír ættu, vegna aðstæðna sem uppi eru og þeirra til­slak­ana sem veittar hafa ver­ið, að end­ur­skoða arð­greiðslu­á­form sín. Auð­velt er að gera það með Íslands­banka og Lands­bank­ann, enda báðir í eigu rík­is­ins, en Arion banki lýtur ekki slíku valdi. Þar hafa hlut­hafar sam­þykkt að fresta tíu millj­arða króna arð­greiðslu vegna síð­asta árs um tvo mán­uði. Bank­inn hélt samt sem áður áfram að kaupa eigin bréf. Það gerð­ist síð­ast 17. mars síð­ast­lið­inn og á aðal­fundi Arion banka þann sama dag var heim­ild stjórnar til að kaupa allt að tíu pró­sent af hlutafé bank­ans end­ur­nýj­uð. Miðað við núver­andi mark­aðsvirði þýddi það 10,4 millj­arða króna greiðsla til eig­enda.

Það þarf að ekki ein­ungis að setja fyr­ir­tækjum sem þiggja rík­is­stuðn­ing úr fyr­ir­liggj­andi aðgerð­ar­pakka skil­yrði um að eig­endur þeirra geti ekki bara tekið hann út og stungið í vas­ann strax og betur viðr­ar. Það þarf líka að setja þeim kerf­is­lega mik­il­vægu fyr­ir­tækjum sem miðla stuðn­ingnum áfram að mestu leyti, íslenskum bönk­um, skil­yrði um að það verði að setja tæm­ingu sína á ís. 

Von­brigði Við­skipta­ráðs

Við­skipta­ráð er helsti hags­muna­vörður fjár­magns­eig­enda á Íslandi. Meg­in­hlut­verk þess er að berj­ast fyrir minna eft­ir­liti, minna rík­is­valdi og lægri sköttum á fyr­ir­tæki. Und­an­farin ár hafa for­svars­menn þess einnig beitt sér hart gegn bar­áttu lág­launa­fólks fyrir betri kjörum með þeim rökum að kakan sé ekki nægi­lega stór til að leyfa því að borða þangað til að það finnur fyrir sedd­u. 

Nú, þegar ríkið er að taka yfir stóran hluta launa­greiðslna til starfs­manna fyr­ir­tækja sem hafa greitt sér millj­arða króna í arð á síð­ustu árum, og eiga tugi millj­arða króna í eigið fé, fannst Við­skipta­ráði við­eig­andi að lauma sínum helstu hug­mynda­fræði­legu áherslum að í umsögn um fjár­auka­laga­frum­varp. 

Þar sagði að það væru mikil von­brigði að ekk­ert hafi enn heyrst um skert starfs­hlut­föll, tíma­bundnar kjara­skerð­ingar eða annað slíkt hjá opin­berum starfs­mönnum á sama tíma og stór­felld lækkun starfs­hlut­falls og upp­sagnir væru að hefj­ast á almennum vinnu­mark­aði. „Hið sama ætti að gilda á opin­berum vinnu­mark­aði. Það er sann­gjarnt en eykur líka svig­rúm rík­is­ins til að bregð­ast við aðstæð­unum í heil­brigð­is­kerf­inu og til þess að for­gangs­raða fjár­munum í aðgerðir til að sporna gegn nei­kvæðum efna­hags­legum áhrifum t.d. með því að verja atvinnu­líf­ið, þar sem verð­mæta­sköp­unin á sér stað.“ Und­an­skilja ætti ótil­greindan hóp rík­is­starfs­manna sem stæði í fremstu víg­línu í bar­átt­unni gegn COVID-19. 

Við­skipta­ráð lét ekki þar við sitja. Það skrif­aði aðra umsögn, um frum­varp rík­­­is­­­stjórn­­­­­ar­innar sem er ætlað að lög­­­­­festa aðgerð­­­ar­­­pakka hennar í efna­hags­­­mál­­um. Þar kom fram sú skoðun ráðs­ins að betra væri að rík­is­sjóður myndi gefa fyr­ir­tækj­unum pen­ing­ana sem færðir verða til þeirra, í stað þess að lána þá. 

Sýnið auð­mýkt

Það sjá það flestir að umsvif hins opin­bera munu þurfa að drag­ast saman í fram­tíð­inni. Tekjur þjóð­ar­bús­ins munu drag­ast saman og það mun ugg­laust leiða af sér nið­ur­skurð­ar­kröfu innan opin­bera kerf­is­ins líka. Það er óum­flýj­an­legt. En það hefur sinn tíma og verður gert í gegnum hefð­bundið ferli á Alþingi þegar rykið sest og end­an­leg staða blasir við, ekki með tæki­fær­is­sinn­aðri kröfu um skert starfs­hlut­fall og -kjör hjá nán­ast öllum þeim sem starfa hjá hinu opin­bera. Fólks sem að uppi­stöðu starfar við að veita venju­lega fólki nauð­syn­lega þjón­ustu sem hinn frjálsi mark­aður gæti aldrei boðið þeim á við­ráð­an­legu verði. Opin­bera kerfið verður lagað að sam­fé­lag­inu sem eftir stend­ur, enda til­gangur þess að þjón­usta það.

Svo má heldur ekki gleyma því að hér voru gerðir kjara­samn­ingar árið 2016, byggt á SALEK-lík­an­inu, þar sem opin­berir starfs­menn gáfu eftir betri líf­eyr­is­rétt­indi gegn því að laun þeirra yrðu jöfnuð við almenna mark­að­inn á innan við tíu árum. Það hefur ekki náðst hingað til. Auk þess hefur ekki átt sér stað ein­hver heild­ræn kjara­skerð­ing á almenna mark­aðn­um. Ekk­ert hefur til að mynda verið til­kynnt um kjara­skerð­ingar á skrif­stofu Við­skipta­ráðs. Vinnu­mála­stofnun reiknar með um 19 þús­und manns á hluta­bætur og hluti þeirra munu halda fullum laun­um. Alls eru þetta tæp­lega tíu pró­sent af starf­andi íslend­ing­um. 

Það að krefj­ast að farið verði í almennar og heild­rænar kjara­skerð­ingar hjá opin­berum starfs­mönn­um, á sama tíma og allt ofan­greint er að eiga sér stað, er í besta falli ósmekk­legt og sýnir í versta falli algjöran skort á jarð­teng­ing­u. 

Líkt og sagði í yfir­lýs­ingu frá BSRB þá virð­ist skiln­ings­leysi Við­skipta­ráðs á opin­berum rekstri benda til þess að við­­skipta­lífið á Íslandi skilji ekki að það er einmitt grunn­­þjón­ustan sem geri við­skipta­líf­inu kleift að starfa. „Hvernig ætla íslensk fyr­ir­tæki að starfa og dafna án öfl­­ugs heil­brigð­is- og mennta­­kerf­is? Hvernig á starfs­­fólk fyr­ir­tækj­anna að geta sinnt störfum sínum ef ekki eru til staðar leik­­skól­­ar, grunn­­skólar hjúkr­un­­ar­heim­ili, þjón­usta við fólk með fötlun og langvar­andi veik­indi? Hver á að hirða sorpið sem skap­­ast í rekstr­inum og dag­­legu lífi starfs­­fólks­ins, hver á að þrífa og tryggja hrein­­læti? Hvernig ætla að fyr­ir­tækin að starfa í sam­­fé­lagi án öfl­­ugrar lög­­­gæslu? Hvernig ætla fyr­ir­tækin að koma vörum sínum og þjón­­ustu á markað án trausts vega­­kerfis og fjar­­skipta­inn­viða? Hvernig ætla fyr­ir­tæki lands­ins að starfa í inn­­­lendu og alþjóð­­legu umhverfi án íslensks stjórn­­­kerfis sem stendur vörð um leik­­reglur og þjón­­ustu við almenn­ing og fyr­ir­tæki?“

Lögðu fram drauma­lista

Lengst af öllum gengu þó hags­muna­sam­tök sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja. Fyrst nokkrar töl­ur. Í lok árs 2018 áttu íslensk sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegs­­­fyr­ir­tæki eigið fé upp á 276 millj­­­arða króna. Frá hruni og fram til þess tíma hefur eig­in­fjár­­­­­staða sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegs­­­fyr­ir­tækj­anna batnað um 355 millj­­­arða króna.

Alls greiddu fyr­ir­tækin sér arð upp á 12,3 millj­­­arða króna á árinu 2018. Frá árinu 2010 hafa þau greitt 92,5 millj­­­arða króna til eig­enda sinna í arð­greiðsl­­­ur. ­Sam­an­lagt vænk­að­ist hagur sjá­v­­­­ar­út­­­­­veg­­­ar­ins um 447,5 millj­­­arða króna á einum ára­tug.

Afla­verð­­mæti fyrstu sölu á afla sem íslensk fisk­veið­i­­­skip veiddu í fyrra var 17 millj­­örðum krónum meira en á árinu 2018, eða alls 145 millj­­arðar króna, sem er það mesta sem verð­­mætið hefur verið innan árs síðar árið 2015. 

Það hefur því gengið mjög, mjög, mjög vel í sjáv­ar­út­vegi og nokkrir ein­stak­lingar sem eru þar með tögl og hagldir hafa orðið ofsa­rík­ir. Sú staða hefur gefið þeim tæki­færi á því að dreifa úr sér um sam­fé­lagið og kaupa sig inn í fyr­ir­tæki í ótengdum geir­um. 

Í umsögn hags­muna­sam­taka eig­enda sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja um aðgerð­ar­pakka rík­is­stjórn­ar­innar var farið fram á að gerðar yrðu breyt­ingar á frum­varp­inu þess efnis að greiðslu veið­i­­gjalds í ár verði frestað. ­Á­ætl­­aðar tekjur rík­­is­­sjóðs vegna veið­i­­gjalda í ár eru tæp­­lega 4,9 millj­­arðar króna. Sam­tökin fóru söm­u­­leiðis fram á að sér­­­stök gjöld sem lögð eru á fisk­eld­is­­fyr­ir­tæki sem stunda sjó­kví­a­eldi verði frestað eða felld niður út árið 2021 til að veita fisk­eld­is­­fyr­ir­tækjum meira svig­­rúm til að bregð­­ast við fyr­ir­­séðum tekju­­sam­drætti við þær aðstæður sem nú eru upp­­i. 

Í lok umsagn­­ar­innar var svo  þrýst á að frum­varp um breyt­ingu á lögum um stimp­il­­gjald af fiski­­skipum verði afgreitt sem hluti af þeim band­ormi sem felst í frum­varpi rík­­is­­stjórn­­­ar­inn­­ar. Um er að ræða ára­langt bar­átt­u­­mál SFS, en á árunum 2008 til 2017 greiddu sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegs­­­fyr­ir­tæki rúm­­­lega 1,2 millj­­­arða króna í stimp­il­­­gjald vegna fiski­­­skipa. 

Í annarri umsögn, um fjár­auka­lög vegna yfir­stand­andi efna­hags­á­stands, kemur fram að sam­tökin vili að Íslands­stofa fái fjár­magn til að ráð­ast í mark­aðs­setn­ingu á íslensku sjáv­ar­fangi þegar COVID-19 far­ald­ur­inn er yfir­stað­inn.

Sýnið alvöru sam­stöðu

Í heim­inum öllum er að eiga sér stað stór­tæk­asta rík­i­s­væð­ing taps hins frjálsa mark­aðar í mann­kyns­sög­unni. Hún er að eiga sér stað vegna ótrú­lega sér­stakra aðstæðna, en hún er að eiga sér stað engu að síð­ur. Fjár­magns­eig­end­urnir gátu á end­anum ekki verið án þess að skatt­greið­endur grípi þá þegar allt fer á hlið­ina. Of litlu hefur verið safnað til mögru áranna, meðal ann­ars vegna þess að of mikið hefur verið tekið út úr fyr­ir­tækjum í formi arðs og end­ur­kaupa. 

Þess­ari stöðu er sýnd nán­ast almennur skiln­ing­ur. Það þarf að tryggja heim­ilum og atvinnu­líf­inu aðgengi að fjár­magni og annan stuðn­ing. Halda öllum gang­andi. Það má taka undir orð Bald­urs Thor­laci­us, við­skipta­stjóra hjá Kaup­höll Íslands, í beittri grein sem birt­ist hér á Kjarn­anum í gær. Þar benti hann á að ef við komumst í gegnum þessa krísu án þess að eftir standi gjald­eyr­is­höft og sviðin jörð vafa­­samra við­­skipta­hátta, mark­aðs­mis­­­not­k­un­­ar­­mála og inn­herja­svika hafi fjár­mála­mark­að­ur­inn og atvinnu­lífið sýnt það í verki að það eigi traust skil­ið. „Við þurfum að gera bók­staf­­lega allt sem við getum til að passa upp á þetta. Það er mikið í húfi og ef vel tekst til gæti íslenskur fjár­­­mála­­mark­aður að mörgu leyti verið í mun sterk­­ari stöðu en fyrir þessa krísu, til­­­bú­inn til að standa á hlið­­ar­lín­unni og aðstoða þá sem ætla að bjarga heim­inum með aðgengi að fjár­­­magni. En fyrst: Ekk­ert rugl.“

Fólki er tíð­rætt um það um þessar mundir að við séum öll saman í þessu. Að sam­stöðu þurfi til svo að hægt sé að sigla í gegnum þetta ótrú­lega ástand. Sú sam­staða vex út úr því að veiran skæða fer ekki í mann­grein­ar­á­lit. Hún getur lagst á alla, óháð því hversu mikla pen­inga þeir eiga, hvort þeir séu lang­skóla­gengnir eða með grunn­mennt­un, hvort þeir eigi ein­býl­is­hús með heitum potti í garð­inum eða leigi litla blokkar­í­búð í úthverfi og hvort þeir vinni í vel borg­aðri vinnu í einka­geir­anum eða hjá hinu opin­ber­a. 

Meiri­hluti þjóð­ar­innar virð­ist vera hluti af þeirri sam­stöðu. En það virð­ist nú ljóst að sumir ætli greini­lega að kjósa sér aðra leið við þessar aðstæð­ur. Þeir ætla að bjóða upp á rugl og ætla að sýna algjöran skort á auð­mýkt gagn­vart aðstæð­un­um. Þeir ætla jafn­vel að nýta sér glund­roð­an.

Þeir ættu að skamm­ast sín.