Þórólfur Guðna­son sótt­varn­ar­læknir sendi út skýr skila­boð um stöðu mála í íslensku sam­fé­lagi í við­tali í Morg­un­út­varp­inu á Rás 2 á þriðju­dag. „Ég hef stungið upp á því við stjórn­­völd að settur verði á lagg­­irnar sam­­starfs­vett­vangur um hvernig við ætlum að hafa þetta næstu mán­uði og ár. Núna er þetta meira en bara sótt­varna­mál. Það eru fleiri sem þurfa að koma að borð­inu og það þarf að taka til­­lit til ýmissa sjón­­­ar­miða. Mín sjón­­­ar­mið eru fyrst og fremst sótt­­varna­­sjón­­ar­mið og ég mun áfram halda þeim á lofti en þetta er póli­­tískt mál, þetta er efna­hags­­legt mál og alls konar við­horf.“

Síðar um dag­inn, á reglu­legum upp­lýs­inga­fundi, end­ur­tók hann þessa afstöðu og sagði „komið að stjórn­völd­um“ að taka ákvarð­an­ir. 

Instagram­ráð­herrar

Hingað til hafa íslensk stjórn­völd hlotið lof fyrir að hlíta til­mælum sér­fræð­inga og leyfa þeim að mestu að vera and­litin sem til­kynna erf­iðar ákvarð­an­ir. Þegar kemur að því að útdeila fjár­munum úr opin­berum sjóð­um, eða öðrum til­kynn­ingum sem hafa á sér jákvæðan blæ, er sagan hins vegar önn­ur. Þá er oftar en ekki vart þver­fótað fyrir ráð­herrum sem vilja fá að taka þátt í fund­un­um, og birta til­fallandi myndir af sér á Instagram við úthlut­un­ar­iðj­una. Nið­ur­staðan er oft vand­ræða­leg og nokkuð aug­ljóst að hluti ráð­herr­anna er þar fyrst og síð­ast staddur til að reyna að láta hluta ljóss sem þeir telja eft­ir­sókn­ar­vert skína á sig, án þess að við­vera þeirra þjóni neinum eig­in­legum til­gangi.

Vegna þessa hefur þrí­eykið svo­kall­aða, sem sam­anstendur af yfir­lög­reglu­þjóni, land­lækni og sótt­varn­ar­lækni, og hefur skýrt afmarkað almanna­þjón­ustu­hlut­verk, oftar en ekki legið undir gagn­rýni vegna efna­hags­legra og sam­fé­lags­legra áhrifa af þeim aðgerðum sem gripið hefur verið til í bar­átt­unni við kór­ónu­veiruna. Aðgerða sem hafa bein áhrif á frelsi lands­manna til athafna og tæki­færi þeirra til að afla lífs­við­ur­vær­is. Ráða­menn hafa verið í vari þrátt fyrir að verk­svið sótt­varna­lækn­is, sem setur fram til­mæli um aðgerðir til að hemja veiruna út frá sótt­varn­ar­sjón­ar­mið­um, sé mjög skýrt það að skipu­leggja og sam­ræma sótt­varn­ir, ekki að huga að gang­verki efna­hags­mála. 

Við­var­andi ástand

Með til­lögu sinni á þriðju­dag var Þórólf­ur, sem hefur sýnt að hann er yfir­burða­maður í þeim aðstæðum sem hann hefur verið í síð­ustu mán­uði, að gera tvennt. Í fyrsta lagi að gera lands­mönnum það ljóst að núver­andi ástand, er við­var­andi ástand. Því muni ekki ljúka í nán­ustu fram­tíð heldur verði það til staðar næstu mán­uði, jafn­vel ár. Því þurfi að hugsa heild­rænar lausnir, sem taki mið af fleiri þáttum en sótt­vörn­um, til lengri tíma. „Nú erum við að sjá aðeins betur fram í tím­ann og það er algjör­­lega ljóst að við þurfum að lifa með þess­­ari veiru. Hún er í sókn alls staðar í heim­in­­um. Í vor var maður að vona að það væri farið að sljákka í henni alþjóð­­lega séð í haust en það er alls ekki að ger­­ast. Við erum ekki að fá bólu­efni, ein­hverja lausn á því að búa til ónæmi hérna í sam­­fé­lag­in­u,“ sagði Þórólfur í á þriðju­dag.

Í öðru lagi var hann að senda skýr skila­boð til stjórn­mála­manna um að taka við bolt­an­um, fara að bjóða upp á þær heild­rænu lausnir og bera fulla ábyrgð á þeim, líkt og stjórn­mála­menn eru kosnir til að gera. „Þá þurfum við að ákveða hvernig við ætlum að lifa með veirunni til fram­­tíðar og á sama tíma að láta sam­­fé­lagið rúlla eins vel og eðli­­lega eins og hægt er og taka þá til­­lit til efna­hags­­legra þátta og ann­­arra þátta.“

Í augna­blik­inu er það rík­is­stjórn Katrínar Jak­obs­dóttur sem verður að móta þær. Það verður áhuga­vert að sjá hvort sú rík­is­stjórn, sem for­sæt­is­ráð­herr­ann sjálf sagði í við­tali um liðna helgi að hefði verið mynduð til að ná fram því meg­in­mark­miði að skapa „stöð­ug­leika í stjórn­ar­fari“ og byggir á því að fólk sem skil­greinir sig sjálft sem póli­tískar and­stæður líki per­sónu­lega vel við hvort ann­að, geti brotið sig út úr þæg­ind­ara­mma kerf­is­varna og auðn­ast að hugsa hlut­ina upp á nýtt lands­mönnum til heilla. 

Tak­ist henni það ekki er dauða­tæki­færi fyrir þá flokka sem ekki eiga aðild að rík­is­stjórn að bjóða upp á skýra mögu­leika og fram­tíð­ar­sýn, án íhalds­flokk­anna þriggja, eða með ein­hverjum þeirra í nýrri veg­ferð. Eng­inn flokk­anna virð­ist þó vera að nýta sér þá stöðu eins og er. 

Þörfin til að við­halda hinu kunn­ug­lega

Það er hægt að mynda kyrr­stöðu­rík­is­stjórn þegar það er með­vindur í sam­fé­lag­inu. Rík­is­stjórn sem hefur fyrst og síð­ast það hlut­verk að eyða pen­ingum og verja kerf­i. 

Það gerð­ist 2007, þegar Sam­fylk­ingin og Sjálf­stæð­is­flokkur hopp­uðu saman í eina sæng, með ofur­meiri­hluta á þingi (43 af 63 þing­sæt­u­m), og mynd­uðu rík­is­stjórn um fátt annað en með­virkni gagn­vart ósjálf­bæru banka­kerfi. Stefnu­yf­ir­lýs­ing hennar var sögu­lega stutt og fjall­aði um mark­mið á borð við „kraft­mikið atvinnu­líf“, „hvetj­andi skattaum­hverfi“ og mark­vissan rík­is­rekst­ur“. Tryggja átti að fjár­mála­starf­semi gæti „áfram vaxið hér á landi og sótt inn á ný svið í sam­keppni við önnur mark­aðs­svæði og að útrás­ar­fyr­ir­tæki sjái sér áfram hag í að hafa höf­uð­stöðvar á Ísland­i.“

Skýrasta birt­ing­ar­mynd þess­arar stefnu var ákvörðun for­svars­manna hennar að ætla að ferð­ast um heim­inn á árinu 2008 til að tala upp getu og gæði íslensku bank­anna. Þeir hrundu síð­an, líkt og þekkt er orð­ið, með gríð­ar­legum hvelli og sam­fé­lags­legum afleið­ingum í októ­ber sama ár og um leið lauk með­vindi rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Hún hrökkl­að­ist frá völdum snemma árs 2009 þegar fyrir lá að hún gat ekki tek­ist á við afleið­ingar hruns­ins með trú­verð­ugum hætti, enda hluti af vanda­mál­inu, ekki lausn­inni.

Núver­andi rík­is­stjórn var mynduð um kyrr­stöðu. Þótt hún sé leidd af flokki með umbóta­sinn­aða stefnu­skrá þá berst rík­is­stjórnin mjög skýrt gegn kerf­is­legum umbótum á sam­fé­lag­inu. Hún stendur til að mynda varð­stöðu um sjáv­ar­út­vegs­kerfið og fáveldið sem það leiðir af sér og virð­ist ætla sér að knýja í gegn útvatn­aðar og ónógar breyt­ingar á stjórn­ar­skrá sem munu hvorki leysa deilur né auka traust. Efna­hags­legar aðgerðir hennar vegna COVID-far­ald­urs­ins hafa flestar mið­ast að því að dæla fjár­magni til stór­fyr­ir­tækja, sér­stak­lega í ferða­þjón­ustu, eða setja hag þeirra fyr­ir­tækja ofar almanna­heill, og vona síðan það besta. 

Kreppur opin­bera kerf­is­lega veik­leika

Raun­veru­leik­inn er sá að íslenska sam­fé­lags­kerfið er ekki sjálf­bært. Það treysti um of á ferða­þjón­ustu til að afla tekna á síð­ast­liðnum tæpa ára­tug, alveg eins og það gerði með banka árin á und­an, og van­rækti að nota sýni­legt tæki­færi til að byggja upp fjöl­breytt­ara atvinnu­líf. 

Atvinnu­líf sem tekur meira mið af vænt­ingum lands­manna til starfa og þeirrar mennt­unar sem við erum að eyða gríð­ar­legum fjár­munum sem heild í að veita íbúum lands­ins. Afleið­ingin var sú að stærsta stoð efna­hags­lífs­ins, sem nú er að mestu horf­in, að minnsta kosti um fyr­ir­sjá­an­lega fram­tíð, var mönnuð með tugum þús­unda erlendra rík­is­borg­ara sem fluttu hingað til lands til að leita tæki­fær­anna og starfa í lág­laun­uðum þjón­ustu­störf­um. 

Betur borg­uðu störfin í ferða­þjón­ustu, t.d. flug­freyjur og -þjón­ar, voru mörg hver mönnuð af fólki með hjúkr­un­ar­fræði­mennt­un, lög­fræð­ingum eða meistara­gráður í annarri sér­hæf­ingu. Það er ekki góð nýt­ing á fjár­munum eða fólki að mennta það til fjöl­breyttra sér­fræði­starfa en reyna svo ekki með neinum hætti að búa til umhverfi sem sú sér­fræði­þekk­ing nýt­ist.

Speki­lek­inn

Þessi staða hefur leitt til þess að fleiri Íslend­ingar hafa flutt frá Íslandi en til lands­ins á síð­ustu árum. Ástæður þeirrar þró­unar hafa ekki verið kann­aðar sem neinu nem­ur, vegna þess að stjórn­völd hafa ein­fald­lega ekki viljað það.

Núver­andi seðla­banka­stjóri, Ásgeir Jóns­son, lýsti þeirri skoðun sinni fyrir nokkrum árum að auknir starfs­mögu­leikar ann­ars staðar og dýrt íbúð­ar­hús­næði væru að ýta undir brott­flutn­ing mennt­aðra Íslend­inga. „Ferða­þjón­ustan hefur ekki endi­lega mikla þörf fyrir menntað fólk né höfðar hún heldur til allra. Við höfum verið að sjá það að ákveðnar stéttir með háskóla­menntun eru ekki að fá starf við sitt hæfi,“ sagði Ásgeir í við­tali við Frétta­blaðið 2016. 

Mennta- og menn­ing­ar­mála­ráð­herra boð­aði í fyrra­vor frek­ari söfnun upp­lýs­inga um mennt­un­ar­stig þeirra Íslend­inga sem flytja ann­að, en síðan hefur ekk­ert heyrst af því máli. 

Gríð­ar­legur fram­færslu­vandi framundan

Veru­leik­inn sem blasir við í haust, þegar afleið­ingar af atvinnu­missi vegna kór­ónu­veirunnar skella á af fullum þunga, er að þús­und­ir, ef ekki tug­þús­und­ir, Íslend­inga, verða í fram­færslu­vanda. Þegar upp­sagn­ar­frestir klár­ast mun kaup­máttur margra drag­ast veru­lega sam­an. 

Þeim sem munu ekki eiga fyrir afborg­unum eða helstu nauð­synjum er nokkuð sama um hversu stór gjald­eyr­is­vara­forð­inn er, hversu mikið Icelandair fékk í styrki úr rík­is­sjóði fyrir að segja upp starfs­fólki, að til standi að flytja bruna­varna­eft­ir­lit á Sauð­ár­krók eða að ráð­ast eigi í stór­felldar sam­göngu­úr­bætur víða um land. Þeim er sama um póli­tíska stöð­ug­leik­ann, hið ætl­aða lím sem heldur rík­is­stjórn­inni sam­an. Þetta er hópur sem mun ekki eiga fyrir líf­inu.

Almennt atvinnu­leysi var 7,5 pró­sent í júní (og var svipað í júlí) og að teknu til­liti til þeirra sem voru á hluta­bóta­leið­inni var það 9,5 pró­sent. Sam­tals eru þetta 22.907 manns. Og þeim mun lík­lega fjölga frekar en hitt. Lang­mest atvinnu­leysi er á meðal þess hóps sem knúði ferða­þjón­ustu­vél­ina áfram, erlendra rík­is­borg­ara. Þar mælist það 21,5 pró­sent. Engar for­sendur eru til þess að ætla að þessi hóp­ur, sem hefur auðgað okkar sam­fé­lag svo mikið á síð­ustu árum, sé að fara burt í fyr­ir­sjá­an­legri fram­tíð. Á síð­asta árs­fjórð­ungi fækk­aði þeim ein­ungis um 260 tals­ins, en alls eru erlendir rík­is­borg­arar sem búa hér­lendis yfir 50 þús­und. Þeim hefur fjölgað um 30 þús­und á átta árum. Og eru 13,9 pró­sent íbúa lands­ins.

Þá eru ótaldir þeir þús­undir ein­stak­linga sem sækj­ast eft­ir starfsend­ur­hæf­ingu hjá VIRK (3.308 beiðnir um þjón­ustu bár­ust VIRK á síð­asta ári og 2.092 hófu þjón­ustu) en eru ekki með atvinnu­líf sem er til­búið til að taka á móti þeim, með t.d. hluta­störf­um, þegar end­ur­hæf­ingin hefur skilað árangri. Við­búið er að efna­hags­á­fallið nú muni fjölga þeim sem sækj­ast eftir slíkri þjón­ustu, og fái þá end­ur­hæf­ing­ar­líf­eyri á með­an. Þeir sem þiggja slíkan fá ekki atvinnu­leys­is­bætur á með­an.

Fjölgar í hópi jað­ar­settra

Búast má við að hin miklu ferða­lög lands­manna inn­an­lands í sum­ar, þar sem lands­menn eyddu að minnsta kosti tugum millj­arða króna sem þeir vana­lega eyða erlend­is, hafi frestað enda­lok­unum hjá sumum rekstr­ar­að­il­um, og við­haldið til­veru ein­hverra starfa umfram það sem búist var við. Óum­flýj­an­legt er hins vegar að gjald­þrota­hrina muni ríða yfir á síð­ustu mán­uðum árs­ins, með til­heyr­andi aukn­ingu á atvinnu­leysi. Fátt er í píp­unum til að takast á við stöð­una. 

Þar bæt­ist sístækk­andi hópur atvinnu­lausra við hóp ann­arra jað­ar­settra hópa í því kerfi sem við höfum byggt upp. Hópa á borð við öryrkja sem hafa upp­lifað gríð­ar­lega kjaragliðnun á und­an­förnum árum með þeim afleið­ingum að fram­færsla þeirra hefur setið eftir og slakar aðstæður flestra þeirra sem treysta á hana til að hafa í sig og á hafa versn­að. Sömu sögu má segja um hluta eldri borg­ara. Og ýmsa aðra hópa. 

Það þarf ný kerfi, ekki upp­færslu á þeim gömlu

Það þarf ekki kerf­is­legan stöð­ug­leika í núver­andi ástandi, heldur dug, þor, vilja og frjóa hugs­un. Mark­miðið á að vera að tryggja mann­virð­ingu, sæm­andi fram­færslu, boð­legt hús­næði og nýt­ingu á hug­viti fyrir sem flesta með nýjum lausnum, bæði til að takast á við núver­andi stöðu en ekki síður til að mæta breyttum veru­leika fjórðu iðn­bylt­ing­ar­inn­ar. Þegar kerfi virkar ekki fyrir stóran hluta þjóð­ar­inn­ar, þá þarf að breyta þeim kerfum í grund­vall­ar­at­rið­um. Það á að vera úrlausn­ar­efni stjórn­mála­manna að kynna nýja, betri og rétt­lát­ari val­kosti. Ráði þeir ekki við það, þá eiga þeir að víkja.

Það þarf að hætta að spila eftir leik­reglum ráð­andi afla og búa til nýjar sem byggja á eigin vænt­ingum um hvað sé gott sam­fé­lag. 

Venju­legt fólk getur risið upp i sam­fé­lögum hvar sem er og sagt að skipu­lagið sé ekki rétt­látt. Það sé hægt að gera bet­ur. Það er hægt að breyta og bæta. 

Eftir rúmt ár verður kosið um þetta. Hvort að til standi að gera litlar upp­færslur á þeim hug­bún­aði sem Ísland er rekið á, í „Ís­land 2.0“. 

Eða hvort vilji sé til þess að inn­leiða nýjan hug­búnað þannig að kerfin gagn­ist fleir­um.