„Ég segi bara, reynum að koma út úr þessu öllu saman með Ísland í upp­færslu 2.0.“ Þetta sagði Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, í apríl síð­ast­liðn­um. Þar var hann að tala um þær efna­hags­legu aðgerðir sem grípa þurfi til vegna áhrifa kór­ónu­veirunnar hér­lend­is.

Þegar hann var spurður um það, í við­tali við Kjarn­ann í maí, hvernig þessi upp­færsla gæti verið sagði Bjarni að í henni felist að þurfa að horfa djarft til margra sviða sam­fé­lags­ins. Hann hafi verið að hugsa til einka­geirans, og að við myndum hætta að gera það þar sem ekki gekk upp, en líka að horft yrði til verð­mæta­sköp­unar á fleiri sviðum en gert hafi verið til þessa. Í því felist meðal ann­ars að setja aukin kraft í stuðn­ing við rann­sókn­ar- og nýsköp­un­ar­um­hverfið í land­in­u. 

Bjarni sagði líka að mörg tæki­færi væru til hag­ræð­ingar í opin­bera geir­an­um. „Ég finn það svo sterkt úr mínu ráðu­neyti hvað við gætum verið að gera marga hluti með skil­virk­ari hætt­i.“

Bjarni er ekki eini ráða­mað­ur­inn sem hefur eytt und­an­förnum mán­uðum í að tala um að ein­falda, umbylta eða breyta almanna­þjón­ustu þannig að hún gagn­ist bet­ur, eða að áherslan þurfi að vera á að „fjölga eggj­unum í körf­unni“ með því að auka áherslu á rann­sókn­ir, þróun og nýsköpun til að skapa störf fram­tíð­ar. 

Minna hefur hins vegar verið um efndir í þeim efn­um. 

Hljóð og mynd fara ekki saman

Ísland hefur að uppi­stöðu verið með þrjár stoðir undir efna­hag sínum und­an­farin ár. Sú sem skapar mestar gjald­eyr­is­tekjur er ferða­þjón­usta. Þar á eftir kemur sjáv­ar­út­vegur og loks álf­ram­leiðsla, sem er drifin áfram af nýt­ingu á íslenskri orku. Síðan hefur verið hægt að þjappa öllu hinu saman í eina stoð sem mætti kalla „allt hitt“. 

Þrátt fyrir þessa ein­földu gjald­eyr­is­tekju­sköpun þá hefur mennta­kerfið verið byggt upp til að fram­leiða allskyns sér­fræð­inga, á marg­hátt­uðum svið­um. Þegar þeir svo ljúka námi, eftir að hið opin­bera hefur fjár­fest tugum millj­ónum sér­hæf­ingu þeirra, hefur beðið margra þeirra atvinnu­líf sem gerir ekk­ert sér­stak­lega ráð fyrir þeim. Hljóð og mynd hafa ekki farið sam­an. 

Þetta er ástand sem nær allir stjórn­mála­menn virð­ast gera sér grein fyr­ir, en eng­inn virð­ist hafa dug eða getu til að takast á við. 

Í kreppum gefst hins vegar oft ráð­rúm til að stokka upp spil­in. Það hefði verið hægt eftir að banka­bólan sprakk, með skelfi­legum afleið­ingum fyrir íslenska þjóð, haustið 2008. Og það var reynt.

Veg­ferðin sem var ekki farið í

Á grunni hinnar stór­merki­legu McK­insey-­skýrslu um mögu­leika Íslands til efl­ingar lang­tíma­hag­vaxt­ar, sem kom út haustið 2012, var mynd­aður Sam­ráðs­vett­vangur um aukna hag­sæld. Helsta nið­ur­staða skýrsl­unnar var að það ætti að stefna að sjálf­bærum hag­vexti á Íslandi til lengri tíma litið með því að auka fram­leiðni í hag­kerf­inu. Þar ætti að vera for­gangs­mál að auka veru­lega hug­vits­drif­inn útflutn­ing, hinn svo­kall­aða alþjóða­geira. Við gætum ekki lengur treyst á að auð­linda­geir­inn – sem nýt­ing á nátt­úru, veiðar á fiski og virkjun á orku til­heyra – gæti staðið undir þeim vexti sem nauð­syn­legur er til að við­halda og jafn­vel bæta lífs­skil­yrði á Ísland­i. 

Sam­ráðs­vett­vang­ur­inn var þverpóli­tískur og þver­fag­legur vett­vangur sem var ætlað að koma þessum mark­miðum til leið­ar. Ótrú­lega merki­legt starf var unnið innan hans framan af. Fyr­ir­tæki, aðilar vinnu­mark­að­ar, stjórn­mála­menn og margir fleiri lögðu sín lóð á voga­skál­arn­ar. 

Eftir kosn­ing­arnar vorið 2013 var þess­ari vinnu hins vegar ýtt til hliðar og ákveðið að horfa frekar til skamm­tíma­á­vinn­ings af stór­auk­inni ferða­þjón­ustu sem hag­vaxt­ar­hvata en að leggja í það lang­tíma­verk­efni að raun­veru­lega fjölga stoð­unum undir íslensku efna­hags­lífi og búa til störfin sem við erum að mennta fólk í. 

Þessi skamm­sýni, að leggja allt undir á auð­linda­drifnu atvinnu­veg­ina, á sinn þátt í því að kreppu­höggið nú verður jafnt hart og raun ber vitn­i. 

Búið að velja sig­ur­veg­ara

Sig­urður Hann­es­son, fram­kvæmda­stjóri Sam­taka iðn­að­ar­ins, lýsti þess­ari stöðu ágæt­lega í við­tali við Kjarn­ann í síð­ustu viku. Þar sagði hann það vera skoðun sína að ferða­þjón­usta hafi á árunum eftir hrun fengið of mikla athygli stjórn­valda á sama tíma og önnur vaxt­ar­tæki­færi hafi farið for­görð­um. Það sama megi ekki ger­ast nú. „Það eru mjög stórar ákvarð­anir og stra­tegískar sem bíða þess að vera tekn­ar, um það á hverju við ætlum að byggja verð­mæta­sköp­un­ina,“ sagði Sig­urð­ur.

Hann telur það ein­fald­lega löngu tíma­bært að stjórn­völd móti hér atvinnu­stefnu sem byggi á að auka sam­keppn­is­hæfni með umbót­um. Aðgerðir stjórn­valda í efna­hags­málum vegna kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins sýni hins vegar „svart á hvítu“ að stjórn­völd séu með atvinnu­stefnu af öðrum toga en þá sem æski­leg væri. „Sú atvinnu­stefna gengur út á það að velja sig­ur­veg­ara og þar er raunar einn sig­ur­veg­ari sem er á blaði og það er ferða­þjón­ust­an. Aðgerðir stjórn­valda miða fyrst og fremst við að bjarga ferða­þjón­ust­unn­i.“

Á sama tíma fari önnur tæki­færi for­görðum vegna þess að athygli stjórn­valda bein­ist ekki að þeim. 

Þetta er rétt hjá Sig­urði. Skýrasta dæmið er að sitj­andi rík­is­stjórn var til­búin að setja 27 millj­arða króna í að hjálpa fyr­ir­tækjum til að segja upp fólki – þótt sú aðgerð hafi á end­anum kostað rík­is­sjóð um átta millj­arða króna – en hefur aukið fjár­fest­ingu í nýsköpun um tæpa fimm millj­arða króna eftir að COVID-19 far­ald­ur­inn skall á. 

Ekki fyrstu sig­ur­veg­ar­arnir sem eru valdir

Íslensk stjórn­völd hafa áður valið sig­ur­veg­ara. Það gerðu þau til að mynda þegar alþjóð­legum auð­hringjum sem eiga hér álver fengu að kaupa raf­magn á hrakvirði og var gert kleift að taka út allan hagnað að mestu óskatt­lagðan í gegnum milli­verð­lagn­ingu og þunna eig­in­fjár­mögn­un­arfim­leika. 

Eða þegar þau ákváðu að leyfa sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækjum að veð­setja afla­heim­ildir sem þau eiga ekki fyrir mörg hund­ruð millj­arða króna lánum og greiða ein­ungis smán­ar­leg veiði­gjöld fyr­ir. 

Sam­kvæmt tölum úr sjáv­ar­út­vegs­grunni sem geir­inn lætur taka saman fyrir sig þá er staðan þessi: Hagn­aður sjáv­ar­út­vegs­ins (eftir fjár­fest­ingu, gjöld og afskrift­ir) á árunum 2011 til 2019 var 390 millj­arðar króna. Greidd veiði­gjöld á sama tíma­bili voru 69,9 millj­arðar króna. Af þeim 460 millj­örðum króna sem sátu eftir í hagnað fóru því 18 pró­sent til eig­and­ans (þjóð­ar­inn­ar) en 82 pró­sent varð eftir hjá vörslu­mann­inum (út­gerð­inn­i). 

Á einum ára­tug eru eig­endur útgerð­anna, að mestu nokkrar fjöl­skyld­ur, búnir að greiða sér út rúm­lega 100 millj­arða króna í arð út úr þessu kerfi. Eng­inn þarf að velkj­ast í vafa um hver sig­ur­veg­ar­inn er í þess­ari jöfnu.

Allt of mörg sveit­ar­fé­lög

Í McK­insey-­skýrsl­unni var líka fjallað um að auka skil­virkni opin­berrar þjón­ustu. Það felur ein­fald­lega í sér að þeir fjár­munir sem við setjum í hana séu betur nýtt­ir. Að minna sé sóað í óþarfa og meira sé nýtt í að bæta þjón­ustu við íbúa lands­ins, hvort sem um sé að ræða úr hendi ríkis eða sveit­ar­fé­laga. 

Ýmis­legt var talið til. Meðal ann­ars frek­ari sam­ein­ing stofn­ana, skil­virk­ari þjón­ustu­samn­ingar og aukið raf­rænt þjón­ustu­fram­boð. Ein­hver þróun hefur átt sér stað á öllum þessu víg­stöðv­um, en fjarri því nægi­lega mik­il.

Lyk­il­til­laga var síðan að fækka sveit­ar­fé­lögum úr þeim 74 sem þá voru í tólf. Þau eru nú 72 og fækkar um nokkur til við­bótar þegar sam­ein­ing nýs sveit­ar­fé­lags á Aust­ur­landi gengur að fullu í gegn. En þetta ferli gengur allt of hægt. Og ástæðan fyrir því eru ein­ungis póli­tískir hags­munir þeirra sem sækja sér vald eða mat­ar­holur í þetta ofvaxna og óhag­kvæma kerfi.

Þetta er eðli­leg umræða að taka, í ljósi þess að á Íslandi búa rúm­lega 364 þús­und manns. Það er gjör­sam­lega fjar­stæðu­kennt að halda úti öllum þessum sveit­ar­fé­lög­um, allri þess­ari stjórn­sýslu­legu yfir­bygg­ingu og öllum þessum illa ígrund­uðu og óskil­virku þjón­ustu­samn­ingum sem í gildi eru. Með því erum við að sóa fjár­munum og draga úr gæðum þjón­ustu. Þær til­lögur sem hafa verið lagðar fram ganga og skammt og taka of langan tíma að kom­ast í fram­kvæmd. 

Ein­fald­ara Ísland

Héð­inn Unn­steins­son, stefnu­mót­un­ar­sér­fræð­ing­ur, skrif­aði afar athygl­is­verða grein um þessi mál í jan­úar síð­ast­liðn­um. Hún bar heitið „Ein­fald­ara Ísland“. 

Þar sagði Héð­inn að það gæti falist mikil tæki­færi í ein­fald­ara stjórn­kerfi fyrir svona fámenna þjóð. Mark­miðið væri þrí­þætt: Í fyrsta lagi að bæta þjón­ustu við íbúa og færa hana nær þeim. Í annan stað að nýta betur þá tæpu 1.300 millj­arða króna af almannafé sem við greiðum árlega til sam­neysl­unnar og að síð­ustu að jafna, ein­falda og styrkja stjórn­kerfi fram­kvæmda­valds­ins. „Fram­tíð­ar­sýnin er að hér yrði fjöl­skipað stjórn­vald með níu ráðu­neytum á fyrsta stjórn­sýslu­stig­inu. Á seinni stig­inu, nú þegar öll „jarð­ar­bönd“ trosna og þjón­usta á tímum fjórðu iðn­bylt­ing­ar­innar fær­ist í raf­rænt form sem er án allra sveit­ar­fé­laga­marka, væri skyn­sam­legt að átta til tólf sterk sveit­ar­fé­lög tækju við mála­flokkum á borð við mál­efni aldr­aðra, hjúkr­un­ar­heim­ili heilsu­gæslu og fram­halds­skóla frá rík­inu. Slík ein­földun og til­færsla verk­efna þýddi ekki ein­ungis að ofan­greindri fram­tíð­ar­sýn yrði náð heldur byði þetta einnig upp á meiri­háttar hag­ræð­ing­ar­tæki­færi hvað varðar end­ur­skoðun á stofn­ana­kerfi rík­is­ins. Stofn­unum yrði breytt, þeim fækkað og þær styrkt­ar. Ein­fald­ara Ísland.“

Stjórn­mála­menn ættu að hlusta meira á Héð­inn.

Ljós­rit eða upp­færsla?

Það að móta alvöru atvinnu­stefnu og stór­auka fram­lög til nýsköp­un­ar, með það að mark­miði að bæta og styrkja íslenskt efna­hags­líf, er risa­á­kvörð­un. Að gjör­breyta stjórn­sýslu lands­ins þannig að hún gagn­ist lands­mönnum sem best er það líka. Margir munu missa spón úr aski sín­um. Valda­net, sem ofið hefur með ára­tuga­á­hrifum í tugum sveit­ar­fé­laga og inn­setn­ingum á flokks­hestum í stofn­an­ir, stjórnir og nefnd­ir, mun rakna upp. Erf­ið­ara verður að útdeila almannafé eða gæðum til sér­hags­muna­afla og vild­ar­vina. 

En þetta eru ákvarð­anir sem þarf að taka. 

Ísland í upp­færslu 2.0 mun hvíla á alvöru póli­tík sem þor­ir. Sam­hliða ofan­greindu mætti auð­vitað takast á við önnur mál sem tek­ist hefur að þæfa árum og jafn­vel ára­tugum sam­an. Þar ber helst að nefna sann­gjarn­ari gjald­töku fyrir nýt­ingu auð­linda og hvert meg­in­inni­hald stjórn­ar­skrár lýð­veld­is­ins eigi að vera. Þar skiptir mestu máli að við­ur­kenna algjör­lega eign­ar­rétt þjóðar á auð­lindum og að vörslu­menn geti ekki veð­sett eign­ir. Að jafn­ræði atkvæða allra lands­manna verði tryggt. Að kafl­inn um for­seta­emb­ættið verði aðlag­aður að veru­leik­anum og skýr ákvæði sett um hvernig þjóðin geti kallað fram þjóð­ar­at­kvæða­greiðsl­ur. Þá væri ekki úr vegi að upp­færa stjórn­ar­skrá þannig að hún taki að fullu mið af alþjóða­væddum heimi 21. ald­ar­innar og þátt­töku í alþjóða­sam­starfi, ekki stöðu mála eins og hún var á fimmta ára­tug síð­ustu ald­ar. Ekk­ert í fram­lögðum og útvötn­uðum til­lögum for­sæt­isráðherra um stjórn­ar­skrár­breyt­ingar nær þessum sjálf­sögðu mark­mið­um.

Ekki væru heldur úr vegi að eiga vit­ræna umræðu um það hvort að lands­mönnum finn­ist það ásætt­an­legt áfram að krón­urnar í vasa þeirra rýr­ast um tugi pró­senta að virði í alþjóð­legum sam­an­burði alltaf þegar mót­vindur er í íslensku efna­hags­lífi. Það ger­ist á sama tíma og flest fyr­ir­tæki í alþjóð­legum rekstri hafa þegar kastað gjald­miðl­inum vegna þess­arra sveiflna og fjár­magns­eig­endur stunda það að stór­auka eignir sínar með því að færa fjár­muni út úr krón­unni í aðdrag­anda nið­ur­sveiflu, en aftur inn í hana eftir geng­is­fall til að kaupa eignir á bruna­út­sölu, með til­heyr­andi ágóða. Þessa umræðu þarf að eiga á öðrum for­sendum nú en áður, þar sem geng­is­fell­ingin kemur ekki í lengur í veg fyrir að aðlögun sé tekin út í atvinnu­leysi. Um það getur á þriðja tug þús­unda lands­manna sem er án atvinnu vitn­að. 

Það er ekki eftir neinu að bíða. Tím­inn er núna. Ísland 2.0 bíð­ur. Spurn­ingin er bara hvort það eigi að vera lélegt ljós­rit af frum­út­gáf­unni eða alvöru upp­færsla á helstu und­ir­liggj­andi kerf­um. 

Yfir til ykk­ar.