Við­tal Stund­ar­innar við Ásgeir Jóns­son seðla­banka­stjóra, sem birt­ist á föstu­dag, hefur vakið mikla athygli. Frá því að Ásgeir tók við emb­ætt­inu síð­sum­ars 2019 hafa flest stærri við­töl við hann í íslenskum fjöl­miðlum verið á for­sendum hags­muna­hópa.

Það er ekki honum að kenna, heldur hafa spurn­ing­arnar í flestum til­vikum verið um aðstæður fjár­magns­eig­enda eða sér­hags­muna í atvinnu­líf­inu og á for­sendum þess að aukin vel­ferð þeirra leiði til þess að brauð­molar geti hrunið af nægta­borð­inu til hinna.

Spurn­ing­arnar sem blaða­mað­ur­inn Ingi Freyr Vil­hjálms­son lagði fyrir Ásgeir voru af öðrum meiði. Þær voru á for­sendum heild­ar­hags­muna. Ekki hvað kerfin geti gert betur fyrir afmark­aða hópa heldur hvað sé að í kerf­unum þannig að þau virki ekki fyrir sam­fé­lagið í heild.

Í ljós kom að Ásgeir hefur sterkar mein­ingar um flest og er óhræddur við að svara tæpitungu­laust.

Fyrir vikið er við­talið við Ásgeir í Stund­inni eitt mik­il­væg­asta við­tal sem birst hefur lengi á Íslandi.

Ekki vinstri­vill­ingur eða öfund­ar­maður

Þar segir Ásgeir meðal ann­ars að Íslandi sé „að miklu leyti stjórnað af hags­muna­hópum og það er meiri háttar mál að lenda uppi á kant við þá.“ 

Með þeirri yfir­lýs­ingu er Ásgeir að end­ur­óma að hluta orð sem annar áhrifa­maður á Íslandi ára­tugum sam­an, Styrmir Gunn­ars­son fyrr­ver­andi rit­stjóri Morg­un­blaðs­ins, lét falla í við­tali við rann­sókn­ar­nefnd Alþingis fyrir meira en tíu árum síð­an. „Þetta er ógeðs­legt þjóð­fé­lag, þetta er allt ógeðs­legt. Það eru engin prinsipp, það eru engar hug­sjón­ir, það er ekki neitt. Það er bara tæki­fær­is­mennska, valda­bar­átta.“

Ástæða þess að stað­hæf­ing Ásgeirs um þessi mál er svona mik­il­væg er meðal ann­ars sú að það verður seint hægt að afskrifa hann sem vinstri­vill­ing eða öfund­ar­mann sem geti ekki sofið vegna þess að ein­hverjir séu að græða pen­inga. Þar fer maður sem sér allt sem hann vill í kerf­inu. Sem er í nær dag­legum sam­skiptum við flest valda­mesta fólkið í land­in­u. 

Hann er einn æðsti emb­ætt­is­maður Íslands og gegnir einu af mik­il­væg­ustu stör­f­unum í sam­fé­lags­legu gang­verki okk­ar. 

Ofur­stéttin sem er að eign­ast Ísland

Með orðum sínum stað­festir Ásgeir það sem hag­tölur og önnur opin­ber gögn sýna svart á hvítu, og flestir sem kynna sér sjá: Að á Íslandi hefur orðið til nokk­urs konar ofur­stétt.

For­sæt­is­ráð­herra sagði í óund­ir­búnum fyr­ir­spurnum á Alþingi í gær, þegar hún var spurð út í orð Ásgeirs, að hún hefði saknað þess að blaða­mað­ur­inn hefði beðið um dæmi um hags­muna­hópana sem stjórni land­inu að miklu leyti. Það er auð­velt að verða við þeirri ósk for­sæt­is­ráð­herra.

Hagsmunahóparnir sam­an­standa af hand­fylli útgerð­ar­manna, sem hafa efn­ast út fyrir allt sem eðli­legt þykir á síð­ustu árum með nýt­ingu á sam­eig­in­legri auð­lind þjóð­ar. Þennan auð, sem rök­studdur grunur er um að sé ekki skatt­lagður að öllu leyti hér­lend­is, hafa þeir nýtt til að teygja sig til ítaka á öðrum sviðum sam­fé­lags­ins. Þeir eiga hlut­deild í smá­sölu­mark­aðn­um, flutn­inga­fyr­ir­tækj­um, inn­lendri fram­leiðslu, trygg­inga­fyr­ir­tækj­um, fjár­mála­fyr­ir­tækj­um, fast­eigna­verk­efnum og stærstu inn­flytj­endum lands­ins, svo fátt eitt sé nefnt. Þeir hafa aug­ljós áhrif víða í íslenskum stjórn­málum með fjár­fram­lögum til stjórn­mála­flokka, beinum sam­skipt­um, þrýst­ingi á og stuðn­ingi við valda stjórn­mála­menn og með því að beita hags­muna­sam­tökum sínum fyrir sig þegar laga­frum­vörp eru til með­ferðar eða önnur mál tengd geir­anum koma til umræð­u. 

Þá er ótalin aðkoma þeirra að fjöl­miðl­um, en með henni hafa þeir mis­kunn­ar­laust komið áróðri fyrir sínum hags­munum á fram­færi gegn því að nið­ur­greiða millj­arða­tap. Hlið­ar­á­hrif af þessu brölti er algjör mark­aðs­brestur á sam­keppn­is­mark­aði fjöl­miðla, sem leitt hefur til þess að fjöl­miðla­frelsi á Íslandi hefur fallið eins og steinn á örfáum árum án þess að stjórn­völd hafi gert nokkuð til að sporna við. 

Svo eru aðrir umsvifa­miklir fjár­magns­eig­end­ur, með grunn í fákeppn­is- eða ein­ok­un­ar­geirum á Íslandi, sem til­heyra líka því hags­muna­hópa­mengi sem Ásgeir talar um. Þar er um að ræða, í mörgum til­fell­um, fólk sem hagn­ast aðal­lega á grund­velli betra aðgengis að tæki­færum, upp­lýs­ingum og pen­ingum ann­arra sem það fær á gráa svæð­inu milli við­skipta og stjórn­mála hér­lend­is. 

Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra; eld­klári, reynslu­mikli og hæfi­leik­a­ríki stjórn­mála­mað­ur­inn sem hún er, þekkir auð­vitað öll þessi dæmi. Þau blasa við henni dag­lega í hennar störf­um. 

Vill ekki mógúla við stjórn lands­ins

Ásgeir sagði líka í við­tal­inu að það væri mjög erfitt að fá Íslend­inga til að hugsa um heild­ar­hags­muni. Það eigi til dæmis við mark­aðs­að­ila eins og banka og líf­eyr­is­sjóð­i. 

Þá afstöðu hlýtur hann að byggja á eigin reynslu af sam­skiptum við þessa aðila. Sú staða er afar sér­kenni­leg í ljósi þess að líf­eyr­is­sjóðir eru í eigu almenn­ings og þorri banka­kerf­is­ins er það líka. Ef þessi fyr­ir­bæri eru ekki fáan­leg til að huga að hags­munum heild­ar­inn­ar, eig­enda sinna, í rekstri sínum þá þarf að ráð­ast í veru­legar breyt­ingar á starf­semi þeirra og lagaum­hverf­i. 

Ásgeir, sem starf­aði hjá Kaup­þingi fyrir banka­hrun, tal­aði einnig um það í við­tal­inu að það sé alveg skýrt að á meðan að hann gegnir starfi seðla­banka­stjóra þá fái fjár­mála­kerfið aldrei að fara í þá átt aftur sem það fór þá. „Að við séum að sjá að stjórn lands­ins sé komin í hend­urnar á ein­hverjum svona mógúl­u­m.“ Á meðal þess sem hann kallar eftir í því sam­hengi er aukn­ing á heim­ildum fyrir fjár­mála­eft­ir­litið til að sinna eft­ir­liti með fjár­mála­kerf­inu. Það þurfi að vera miklu harð­ar­a. 

Þessi skoðun hans er í and­stöðu við stefnu stjórn­valda og þorra atvinnu­lífs­ins á Íslandi und­an­farin miss­eri, þar sem sífellt er talað fyrir veik­ara eft­ir­lit­i. 

Opn­aði flóð­gáttir

Ásgeir gerði annað í við­tal­inu sem aðrir ráða­menn hafa ekki gert af festu hingað til. Hann gagn­rýndi fram­ferði Sam­herja gagn­vart fimm starfs­mönnum Seðla­bank­ans vegna rann­sóknar sem bank­inn réðst vegna gruns um brot Sam­herja á gjald­eyr­is­lögum eftir banka­hrun­ið. Hægt er að lesa um þá her­ferð, sem fól meðal ann­ars í sér kröfu um að fyr­ir­renn­ari Ásgeirs í starfi yrði dæmdur í fang­elsi, hér. 

Öllum sem það gera ætti að vera ljóst að for­sendur voru fyrir rann­sókn Seðla­banka Íslands. Í ljós kom, eftir að málið var kært til sér­staks sak­sókn­ara að laga­stoð reynd­ist ekki fyrir að kæra fyr­ir­tæki í saka­­máli fyrir gjald­eyr­is­brot. Und­ir­skrift ráð­herra hafði vantað á reglu­gerð um gjald­eyr­is­­mál sem gefin var út í des­em­ber 2008 sem gerði þetta að verk­um. Sam­herj­a­málið var á end­anum fellt niður á þessum grund­velli. Á tækni­legri ástæðu. Dóm­stólar tóku það aldrei til efn­is­legrar með­ferðar eða skáru úr um hvort Sam­herji hefði gert það sem Seðla­bank­inn taldi að fyr­ir­tækið hefði gert.

Ásgeir sagði í við­tal­inu að það sé ótækt að einka­fyr­ir­tæki eins og alþjóð­legi útgerð­ar­ris­inn Sam­herji geti ráð­ist per­sónu­lega að rík­is- og emb­ætt­is­mönnum með þeim hætti sem hann telur að hafi átt sér stað. „Það má alveg berja á þess­ari stofn­un, hún er virki, en það má ekki gera þetta svona per­sónu­lega gegn fólki.“ 

Ástæða þess að þetta var mik­il­væg yfir­lýs­ing er áfram­hald­andi stríðs­rekstur Sam­herja gagn­vart fólki sem hefur opin­berað fyr­ir­tækið og starfs­hætti þess. Und­an­farið eitt og hálft ár hefur sá stríð­rekstur beinst gegn blaða­mönnum sem fjöll­uðu um athæfi Sam­herja í Namibíu og víð­ar. Athæfi sem grunur er um að hafi falið í sér mútu­greiðsl­ur, skatta­snið­göngu og pen­inga­þvætti.

Hér var víst eitt­hvað að sjá annað en meint ósmekk­leg­heit

Ásgeir gagn­rýndi fleira tengt mögu­legu pen­inga­þvætti í við­tal­inu. Hann sagði til að mynda að hann væri sam­mála gagn­rýni sem sett hefur verið fram á fjár­fest­inga­leið Seðla­banka Íslands, sem gerði meðal ann­ars Íslend­ingum sem höfðu komið fjár­munum fyrir í aflands­fé­lögum kleift að flytja þá aftur til Íslands með virð­is­aukn­ingu og fá fjár­mun­ina lög­mæti. „Þetta myndi aldrei ger­ast á minni vakt. Aldrei. Ég er sam­mála, það hefði mátt fylgj­ast mun betur með því hvaðan pen­ing­arnir komu.“

Það er ekki lítið mál þegar sitj­andi seðla­banka­stjóri lýsir yfir þess­ari afstöðu. Þeir sem hafa bent á að með umræddri leið inn í íslenskt hafta­sam­fé­lag eftir hrun hafi verið opnað á leið fyrir skítuga pen­inga inn í íslenskt efna­hags­kerfi til að fá lög­mæti og virð­is­aukn­ingu ofan á tæki­færi til að leysa út gríð­ar­legan geng­is­hagn­að, hafa legið undir ámæli fyrir að vera með vesen. Vera nei­kvæð­ir. Sjá ekki að til­gang­ur­inn helgi með­al­ið.

Mál­flutn­ingur þeirra, þar á meðal und­ir­rit­aðs, var kall­aður „ósmekk­leg­ur“ af fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra. Afstaða íslenskra stjórn­valda hefur enda alltaf verið sú að ef þau sleppa því ein­fald­lega að skoða hluti, þá séu þeir ekk­ert að eiga sér stað. 

Orð Ásgeir ættu að ýta við Alþingi að ráð­ast í að skipa rann­sókn­ar­nefnd um fjár­fest­ing­ar­leið­ina sem allra fyrst, og láta hana skila nið­ur­stöðum fyrir kom­andi kosn­ing­ar. Þings­á­lykt­un­ar­til­laga þess efnis var lögð fram í nóv­em­ber 2019. Hún sofn­aði í stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefnd eftir að for­seti Alþingis setti sig upp á móti inni­haldi henn­ar. 

Loks­ins stigið upp

Í kjöl­far þess að við­talið við Ásgeir birt­ist er eins og flóð­gáttir hafi opn­ast. Sér­stak­lega eftir að sölu­hæsti tón­list­ar­maður þjóð­ar­innar fyrr og síðar og mik­il­væg­asta alþýðu­skáld henn­ar, Bubbi Morthens, setti fram sam­bæri­lega skoðun í stöðu­upp­færslu á Face­book. 

Fólk all­staðar að hefur tekið undir að það megi ekki gera „svona per­sónu­lega gegn fólki“ líkt og Sam­herji hefur gert gagn­vart opin­berum emb­ætt­is­mönnum og blaða­mönn­um. Mikil og þörf umræða hefur sprottið upp um kerfið sem leiðir af sér nokkra fyr­ir­ferða­mikla hags­muna­hópa sem stjórni Íslandi með frekju, yfir­gangi og ein­hverju sem er erfitt að lýsa öðru­vísi en sem ofbeldi. Og hvað það þýði fyrir fólk og fyr­ir­tæki að lenda upp á kant við þessa hópa. Hrá­efnið í þeirri umræðu eru ekki ný tíð­indi fyrir okkur á Kjarn­an­um, enda höfum við helgað stórum hluta af tæp­lega átta ára til­veru mið­ils­ins í að draga fram stað­reyndir um það spillta stroku­sam­fé­lag hags­muna­afla sem hér þrífst á gráu svæði milli atvinnu­lífs, stjórn­mála og stjórn­sýslu. 

Það er því ánægju­legt að sjá allan þann fjölda sem nú stendur upp og bendir á þetta sama. Meira að segja stjórn­ar­þing­menn eru mættir í alvöru umræðu um aðför Sam­herja gegn blaða­mönnum og hags­muna­hópanna sem stýra Íslandi. Þar með taldar for­sæt­is­ráð­herra og ráð­herra fjöl­miðla­mála.

Einu sem tala á móti, að minnsta kosti enn um sinn, eru menn sem hafa fyrir löngu dæmt sig úr leik með lélegum gas­lýs­ing­um, affærslum á stað­reyndum og ófyndnum karla­karla­brönd­urum þar sem þolendur eru iðu­lega teikn­aðir upp sem ger­endur og öfugt. Og Morg­un­blaðið auð­vit­að, sem skrifar nafn­lausa níð­pistla um kollega sína fyrir hönd Sam­herja og birtir aug­lýs­ingu um nýjasta af þrettán áróð­urs­þáttum Sam­herja þar sem ráð­ist er að blaða­mönn­um.

Kveðjum fáveldið svo sam­fé­lagið allt þrí­fist

Það er kom­inn vísir að vilja til að takast á við fáveldi örfárra fjár­magns­eig­enda og þá aug­ljósu lýð­ræð­is­legu ógn sem blasir við okkur vegna þess. Ógn sem birt­ist ann­ars vegar þegar stærstu ákvarð­anir um gang­verk sam­fé­lags­ins eru of oft teknar með þeirra hags­muni í huga, ekki okkar hinna. Og hins vegar þegar þeir nota auð sinn til að hund­elta fólk sem opin­berar þá.

Það er hægt að tak­marka skað­ann sem af þessu kerfi hlýst, með því að breyta lögum um fisk­veiði­stjórnun þannig að sam­þjöppuð völd hóps­ins verði tak­mörkuð og að mun stærri sneið af arð­sem­inni sem hlýst af nýt­ingu nátt­úru­auð­lindar lendi hjá raun­veru­legum eig­endum henn­ar. Það er hægt að gera upp stroku­spill­ingu fyrri tíma með almenni­legum rann­sókn­um. Það er hægt að auka eft­ir­lit, skerpa á lögum og draga veru­lega úr áhrifum lobbí­ista sér­hags­muna­hópa á gerð leik­reglna sam­fé­lags­ins.

Stór ástæða þess glugga sem nú hefur opnast, og er mik­il­vægt að nýta, er ákvörðun Ásgeirs Jóns­sonar seðla­banka­stjóra að tala tæpitungu­laust um það sem blasir við honum í starfi í við­tali við Stund­ina.

Von­andi mun þessi vísir að vilja lifa, að minnsta kosti fram að næstu kosn­ing­um. Þá fá lands­menn von­andi skýra val­kosti í kjör­klef­an­um.