Ég átti að mæta klukkan átta í Morg­un­út­varpið að tjá mig um fréttir vik­unnar en draum­ur­inn var svo sætur að ég snús­aði vekjara­klukk­una þangað til tutt­ugu mín­útur voru í að útvarps­þátt­ur­inn byrj­aði svo ég rétt náði að hringja á leigu­bíl og hend­ast upp í útvarps­hús. Þar sett­ist ég inn í stúdíó ennþá í svefn­rof­um, utan við mig þegar þátta­stjórn­endur byrj­uðu að fara yfir helstu tíð­indi síð­ustu daga. Fljót­lega bár­ust Klaust­ur­þing­menn í tal vegna nýlegs úrskurðar per­sónu­verndar í máli þeirra, þess efnis að Bára Hall­dórs­dóttir hefði brotið per­sónu­vernd­ar­lög með því að taka upp tal þeirra, þó henni væri ekki gert að borga sekt. 

Hrjót­andi heil­inn hrökk í gang og ég heyrði mig spyrja, ákveðið til að dylja þok­una í hausnum, hvort þeir væru ekki bara alkó­hólist­ar. Ég fabúler­aði eitt­hvað út frá þess­ari kenn­ingu minni, frekar óða­mála þegar mér fannst ég skynja fát á þátta­stjórn­endum en kannski var það bara ímyndun mín. Samt, kannski átti maður ekki að gera svona, að kalla aðra alkó­hólista. 

Ég skjögraði stressuð út úr þætt­in­um, rölti heim og lagð­ist aftur upp í rúm, nú með haus­inn fullan af örum vanga­veltum til að rétt­læta eigin mál­flutn­ing. En ég dugði ekki til að sann­færa sjálfa mig svo ég hringdi í Kára Stef­áns­son og sagði: Sæll Kári, mig langar að hitta þig og tala um alkó­hól­isma og stjórn­mál, ég var að pæla í þessu Klaust­ur­máli.

Kári kveikti strax á per­unni, álíka ör í vanga­veltum sínum þegar hann sagði eitt­hvað á þessa leið: Per­sónu­vernd er ögrað með þessu máli, hún er sett í erf­iða stöðu; lög um frið­helgi einka­lífs­ins gera miklar kröfur til fólks­ins sem situr í stjórn hennar en mér finnst það venju­lega höndla þessi mál skyn­sam­lega. Og það telur ekki rétt að taka upp svona sam­töl. Nefndin verður að huga að for­dæm­inu en samt er í raun­inni tekin afstaða með Báru sem þarf ekki að borga sekt. Það verður að hafa í huga að þessir Klaust­ur­þing­menn eru ekki venju­legir ein­stak­ling­ar, þeir eru kjörnir full­trúar þjóð­ar­inn­ar, sem geta boðið sig fram aft­ur, og þess vegna kemur það almenn­ingi við ef þeir verða sér til skammar á fyll­er­íi.

Ég hresstist öll við að heyra þetta og sagði: Já, ef atferli þeirra bendir til þess að þeir séu virkir alkó­hólistar hlýtur að vera í lagi að spyrja sig að því.

Kári gaf ekk­ert út á það heldur sagði: Ræðum þetta betur yfir kaffi, hringdu í mig klukkan eitt á morg­un.

Aflið sem litar dag­ana

Ég hélt áfram að horfa upp í loftið þegar ég var búin að kveðja Kára. Alkó­hól­ismi hefur verið mér hug­leik­inn megnið af ævi minni. Þegar ég velti fyrir mér hvort ein­hver sé hugs­an­lega alkó­hólisti er það ekki áfell­is­dómur yfir mann­eskj­unni. Þvert á móti. Svo margir sem mér þykir vænt um eru ýmist virkir eða óvirkir alkó­hólistar og síðan ég var barn hef ég horft upp á fólk menga líf sitt, stundum rústa eða jafn­vel glata því, út af sjúk­dómn­um. Ég veit ekki hversu oft ég hef horft upp á góðar mann­eskjur gera vonda hluti af því þær eru alkó­hólist­ar, raunar hef ég skrifað alla­vega þrjár skáld­sögur til að reyna að skilja atferl­ið. 

Ég er barn alkó­hólista og kannski er það ástæðan fyrir því að vinir mínir flissa að því að ef ég verð skotin í manni má næstum heita víst að hann sé alkó­hólisti. Eig­in­lega lað­ast ég að alkó­hólistum frekar en að dæma þá. Kenn­ingin segir að ef barn alkó­hólista og alkó­hólisti hitt­ist innan um þús­und manns finni þau strax hvort ann­að. Við mann­eskj­urnar erum í raun­inni bara elem­ent og ef við erum ekki því með­vit­aðri um elem­entin í okkur ráða þau örlögum okk­ar. 

En mér er líka alkó­hól­ismi hug­leik­inn út af sjálfri mér. Ég skildi fyrir einu og hálfu ári síðan og upp­lifði það sem fólk kallar þennan venju­lega skiln­að­ar­pakka. Í eitt ár djamm­aði ég eins og ung­lingur og komst þannig aftur í kynni við gam­al­kunn­ugt stjórn­leysi æsku- og ung­lings­ár­anna. Ef það er eitt­hvað sem ein­kennir alkó­hól­isma umfram annað er það stjórn­leys­ið. Því þó að kona kíki kannski bara tvisvar í mán­uði á bar­inn, þá lúrir undir afl þess megn­ugt að lita alla hina dag­ana.

Eins og gerð­ist í til­felli Klaust­ur­þing­manna, þeir fram­kvæmdu hinn meinta sak­lausa gjörn­ing að kíkja á bar­inn og fá sér einn til að létta á streit­unni. Þegar rann af þeim voru þús­undir mættar á Aust­ur­völl til að mót­mæla ölv­uðu athæfi þeirra. Martröð! Já. En það hefði getað orðið verra. Þeir hefðu getað gert hvað sem er í þessu ástandi, allt hefði getað komið fyrir þá. Ef það er rétt sem Gunnar Bragi seg­ir, að hann hafi verið í löngu blakkáti.

Sektin féll á kon­una sem heyrði

Lífið verður stjórn­laust, stað­reyndin er sú að næstum allt vont sem kemur fyrir þig ger­ist undir áhrifum áfeng­is, svo margt vont ger­ist undir áhrifum þess, sagði Kári þegar ég heim­sótti hann dag­inn eftir á skrif­stofu hans í Íslenskri erfða­grein­ing­u. 

Ég hrað­rit­aði orðin með tölv­una á hnjánum því hvor­ugt okkar kunni að kveikja á upp­töku­tæk­inu í sím­anum og við veigruðum okkur við að trufla örygg­is­vörð­inn sem var far­inn niður eftir að hafa fylgt mér upp á efstu hæð. Kári talar hratt svo þegar hann sagði safa­rík­ustu hlut­ina lagði ég tölv­una frá mér til að ræða mál­in, áfjáð í umræðu­efn­ið. En ég náði þó að skrifa þessi orð hans: Á milli þess sem þú drekkur verður allt kaó­tískt. Ég hef aldrei verið mik­ill drykkju­maður en þó oft til vand­ræða við drykkju og lít á mig sem alka og hef ekki smakkað dropa af áfengi í nokkur ár. Það var ekki ákvörð­un, mér fannst þetta bara svo dap­ur­legt að ég gat ekki drukkið leng­ur. Ég hef oft orðið mér til skammar, brotið lög og gert alls­konar vit­leysu undir áhrif­um. Ég er eng­inn eng­ill þegar kemur að þessu. Og það er alveg kýr­skýrt í huga mér að það meikar engan sens fyrir mig að drekka.

Ímynd­aðu þér! Þessir alþing­is­menn sem fara á Klaust­ur­bar og drekka sig fulla. Ég held að það sé vissu­lega rétt, að þetta geri fólk. Og að það þyki ekk­ert til­töku­mál að þing­menn setj­ist við drykkju og tali á ógeð­felldan hátt um annað fólk. Þetta snýst frekar um hvernig þeir brugð­ust við eftir að allt komst upp. Þá var ekki aðal­at­riðið að þeir drykkju og töl­uðu á óvið­eig­andi hátt um fólk heldur að ein­hver heyrði það. Sektin færð­ist frá þeim yfir á þann sem hlust­aði á þá. Eins og þeir hefðu tekið karakt­er­túr í til­vist­ar­stefnu. Tréð í skóg­inum féll aldrei því eng­inn heyrði það falla.

Það eru við­brögð þeirra við gagn­rýn­inni sem end­ur­spegla alkó­hól­isma. Þetta er ein­hverjum öðrum að kenna! Allir alkar sem ég þekki reyna að kenna öðrum um drykkj­una og afleið­ingar henn­ar. All­ir.

Já, sam­sinnti ég, ein­beitt að vél­rita meðan myndir af glað­hlakka­legum alkó­hólistum frá ýmsum ólíkum tíma­bilum lífs míns döns­uðu fyrir hug­skots­sjón­um. Iðandi stjórn­leysi óskilj­an­legra atvika ein­kennir sam­neyti við þá alla. Allt þetta ynd­is­lega áfeng­is­sjúka fólk.

Klass­ískur fíkni­sjúk­dómur

Það má spyrja sig hvort rétt sé að dæma þetta fólk út frá því sem gerð­ist á barn­um, sagði Kári næst, því í þessu ástandi, þegar búið er að fjar­lægja allar hömlur og breyta starf­semi heil­ans með alkó­hóli, þá segja og gera menn hömlu­lausa hlut­i. 

Jamm, dæsti ég, hugsi yfir áhættu­hegð­un­inni að losa um allar höml­ur. Meðan höml­urnar voru virkar hlaut þó eitt­hvað af þessu að hafa lúrt í huga Klaust­ur­þing­manna því alkó­hól­ismi er ekki það sama og ofbeldi eða til­hneig­ing til skipu­lagðrar hat­urs­orð­ræðu, þó að hann leysi oft slíkt úr læð­ingi.

En þessi við­brögð þeirra benda til að þing­menn­irnir séu alkó­hólist­ar, útskýrði Kári. Að þeir þjá­ist af þessum sjúk­dómi sem breytir mönnum tölu­vert og þá er eðli­legt að þeir leiti sér hjálpar við því.

Þeir eru full­trúar Alþing­is, sem á hverju ein­asta ári veltir upp frum­varpi um að gera alkó­hól aðgengi­legra, koma því í mat­vöru­búðir og svo fram­veg­is. Eins og Alþingi sé ómeð­vitað um hvað þetta er alvar­legt mál. Fjórð­ungur þjóð­ar­innar verður fyrir áhrifum af alkó­hól­is­ma, hvort sem um er að ræða eigin alkó­hól­isma eða fjöl­skyldu­með­lima og ann­arra náinna, þú veist til dæmis hvaða áhrif neysla for­eldra hefur á börn. Fíkni­sjúk­dómar eru algeng­asta ástæða dauða ungs fólks, á milli fimmtán ára og fer­tugs. Fólk á aldr­inum milli fimmtán ára og fer­tugs deyr sjaldan af öðrum sjúk­dómum en fíkni­sjúk­dómar deyða það svo sann­ar­lega. Alkó­hól­ismi er klass­ískur fíkni­sjúk­dóm­ur.

Þegar þú drekkur áfengi tek­urðu inn efni sem minnkar höml­ur, veldur væn­i­sýki og óstöðugri hugsun jafnt sem óstöð­ugum fót­um, þetta er eit­ur­lyf sem Ríkið selur þér og getur stór­skaðað þig, botn­aði Kári og byrj­aði síðan að þylja upp hrika­legar lík­am­legar afleið­ingar langvar­andi drykkju eins og inn­vortis blæð­ing­ar, skert skamm­tíma­minni, flog, tremma og geð­ræn vanda­mál.

Þing­menn drukknir á almanna­færi

Lýs­ing­arnar á afleið­ingum sjúk­dóms­ins urðu svo hrika­legar úr munni tauga­lækn­is­ins, sem nýverið var fyrstur Íslend­inga kjör­inn í banda­rísku vís­indaka­dem­í­una, að ég veigraði mér við að skrifa frek­ari útlist­ingar á þeim. En Kári breytti ekki um svip og hélt áfram: Það er tak­marka­laus ósvífni í sjálfu sér að ætl­ast til þess að þegar búið er að kjósa mann­eskju til þess að stjórna land­inu hafi hún heim­ild til að taka inn eitur sem tekur af henni stjórn­ina og allar höml­ur. Og sitja þannig, sem þing­menn, að ræða mál þings­ins eins og þeir gerðu.

Ég hef tekið þátt í alls­konar ósvífnum og slæmum sam­ræðum undir áhrifum áfeng­is, og skamm­ast mín fyrir það, en ég hef aldrei gert það sem kjör­inn full­trúi þjóð­ar­inn­ar. Kannski að það sé mátt­leys­is­leg afsökun en mér finnst að þetta fólk, sem við kjósum til að stjórna land­inu, verði að setja sér hærri við­mið og gæta þess að taka ekki eit­ur­lyf sem hafa áhrif á starf­semi heil­ans meðan þing er við störf. Á móti kemur að það er afskap­lega vanda­samt að setja þing­mönnum lífs­regl­ur, sem eru öðru­vísi en okkar hinna, því auð­vitað vill maður líka hafa full­trúa þjóð­ar­innar inni á þingi með kostum þeirra og göll­u­m. 

En er eðli­legt að vera virkur alkó­hólisti á þingi? spurði ég, með­vituð um að áber­andi fylgi­fiskar alkó­hól­isma eru meðal ann­ars óheið­ar­leiki, dóm­greind­ar­leysi, óábyrg kyn­lífs­hegð­un, sið­rof og afneit­un.

Þegar búið er að kjósa fólk á þing á það ekki að sjást drukkið á almanna­færi, sagði Kári stað­fast­ur. Og segjum sem svo að þetta hefðu verið skipu­lagðar njósnir á Klaust­ur­bar … væri þá eitt­hvað rangt við það? Mér finnst það ekki. Þetta eru full­trúar þjóð­ar­inn­ar, hún á rétt á að vita það ef svona upp­á­komur eiga sér stað. Eins og ég sagði, ég er meira hissa á við­brögðum þess­ara þing­manna eftir á en því að þeir hafi verið öskr­andi full­ir.

Það hefði verið eðli­legt ef Alþingi hefði boðið þessum mönnum upp á með­ferð til að forð­ast frek­ari upp­á­komur af þess­ari gerð. Og svo er það þetta: Alka­hól­ismi er sjúdómur sem veldur ekki bara ein­kennum hjá þeim sem drekkur heldur líka hjá fjöl­skyldu­með­limum hans og öðrum í nærum­hverfi. Klaust­uræv­in­týrið sýnir okkur líka, svo ekki verður um vill­st, að áhrifin ná langt út fyrir það. Sú birt­ing­ar­mynd alka­hól­isma sem blasti við okkur á Klaust­ur­barnum hefur valdið óyndi hjá heilli þjóð. Það er eðli­leg krafa að þátt­tak­end­urnir geri eitt­hvað í sínum mál­um.

Sam­úðin eins og súrt gall

Í huga mínum er alkó­hól­ismi sjúk­dómur og ég lít á hann sem hvern annan sjúk­dóm svo ég áfellist ekki menn fyrir hann, hélt Kári áfram. Við eigum ekki að gera það. En við getum tjáð áhyggjur af sjúk­dómn­um, af hverju má það ekki? Við eigum að sjá til þess að sjúk­dóm­ur­inn hafi sem minnst áhrif á mann­inn og sam­fé­lagið sem hann býr í. Hugs­aðu þér hvað upp­á­koman á Klaust­ur­bar hefur haft mikil áhrif á líf þess­ara þing­manna og þeirra nán­ustu. Sýndu smá sam­úð. Ókei!

Ókei, já, sagði ég og fann gam­al­kunn­uga samúð aðstand­and­ans vætla upp í mig eins og súrt gall.

Þetta hefði ekki komið fyrir ef þeir hefðu ekki drukk­ið, sagði Kári með þunga.

Nei, sam­sinnti ég. Nefni­lega!

Þá segja menn: Öl er innri mað­ur. Rosa­lega eru þetta vondir menn. Má vel vera, kjams­aði Kári, að þeir séu vondir menn. En það er ekki rök­rétt ályktun að draga af því sem kom fyrir á Klaust­ur­barnum því menn gera alls­konar og segja undir áhrifum áfeng­is. Heila­börk­ur­inn hefur því hlut­verki að gegna að hemja hugs­anir og athafnir en eftir nóg áfengi missa menn stjórn­kerfið sitt, heil­inn hættir að virka og þeir missa höml­urn­ar. Mér finnst ekki skyn­sam­legt að dæma menn á grund­velli þess sem þeir gera þegar heil­inn á þeim virkar ekki. En mér finnst líka að það megi gera kröfur til þeirra þegar þeir verða sér og sínum til skammar svo þeir taki á vanda sínum og leiti sér aðstoð­ar. Í stað þess að rísa upp nokkrum dögum síðar og segja að allt saman sé öðrum að kenna. Að hafa heyrt þetta eða bent á það! Þeir ættu frekar að líta á þetta sem víti til varn­aðar og forð­ast áfengi.

Já, bara þakka Báru! Alveg sam­mála, sagði ég en þá setti Kári í brýrnar og til­kynnti mér að ég væri í hættu.

Ég?!

Já, þú með þinn heila. Þú ert barn alkó­hólista og heil­inn þinn er ein­göngu búinn til úr upp­lýs­ingum sem voru not­aðar til þess að búa til heila for­eldra þinna og alka­hól­ismi er heila­sjúk­dóm­ur.

Mynd­irðu ekki drekka ef þú værir ég? spurði ég. 

Nei, sagði Kári. Það er hættu­legt fyrir þig. Ég myndi heldur ekki drekka ef ég væri ég af því það væri hættu­legt fyrir mig. 

Senni­lega er það rétt, muldr­aði ég og tók Kára á orð­inu.