Aðsendar myndir

Samherji opinberaður

Sjávarútvegsrisinn Samherji er eitt stærsta og áhrifamesta fyrirtæki á Íslandi. Það teygir anga sína víða og stjórnendur þess hafa ekki farið leynt með vilja sinn til að hafa mikil áhrif í samfélaginu sem þeir búa í. Samherji hefur nú verið opinberað fyrir að hafa greitt mútur til að komast yfir kvóta í Namibíu og stundað stórfellda skattasniðgöngu til að hámarka arð sinn af þeim kvóta. Fyrirtækið er auk þess grunað um peningaþvætti í Noregi. Afleiðingarnar af þessu eru þegar orðnar margháttaðar.

Upp­gangur Sam­herja, eins stærsta fyr­ir­tækis lands­ins og eins stærsta sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækis Evr­ópu, hefur verið ævin­týra­legur á und­an­förnum árum. Í árs­lok 2008, í kjöl­far efna­hags­hruns­ins, var eigið fé sam­stæðu fyr­ir­tæk­is­ins um 17 millj­arðar króna á gengi dags­ins í dag. Tíu árum síð­ar, um síð­ustu ára­mót, var eigið féð 111 millj­arðar króna. Það hafði næstum tífald­ast. 

Vöxt­ur­inn hefur verið mestur frá árinu 2011. Á átta ára tíma­bili hagn­að­ist Sam­herji um 112 millj­arða króna. Eins og staðan er í dag á Sam­herji beint 7,1 pró­sent alls úthlut­aðs kvóta á Íslandi. Auk þess á Sam­herji 44,6 pró­sent í Síld­ar­vinnsl­unni og 15 pró­sent hlut í öðru félagi sem á 5,3 pró­sent í henni. Sam­an­lagður hlutur Sam­herja og tengda félags­ins í Síld­ar­vinnsl­unni, sem heldur á 5,3 pró­sent kvót­ans, er því 49,9 pró­sent. Síld­ar­vinnslan á síðan allt hlutafé í Berg-Hug­inn, sem heldur á 2,3 pró­sent kvót­ans, og Útgerð­ar­fé­lag Akur­eyr­ar, sem fær að veiða 1,3 pró­sent hans, er að öllu leyti í eigu Sam­herj­a. 

Ef  eign­ar­hluti Sam­herja í Síld­ar­vinnsl­unni færi yfir 50 pró­sent, þ.e. ef hann væri 0,11 pró­sentu­stigi meiri, myndi kvóta­eign Sam­herja og Síld­ar­vinnsl­unnar telj­ast saman og vera 16 pró­sent. Þar með myndi hún fara þá yfir það 12 pró­sent hámark sem ein­stakur aðili má halda á sam­kvæmt íslenskum lög­um. En á meðan að Sam­herji eign­ast ekki þetta 0,11 pró­sentu­stig í Síld­ar­vinnsl­unni, þar sem for­stjóri Sam­herja er stjórn­ar­for­mað­ur, þá gera stjórn­völd ekki athuga­semd við að fyr­ir­tækin fari yfir þau mörk.

Sam­hliða þessum vexti hefur Sam­herji breitt úr sér og fjár­fest í ýmsum öðrum geir­um. Fyr­ir­tækið er til að mynda stærsti eig­andi Eim­skipa og á meðal stærstu eig­enda smá­söluris­ans Haga. Það á auk þess Jarð­bor­anir og var árum saman einn helsti eig­andi útgáfu­fé­lags Morg­un­blaðs­ins. Á þeim árum var Óskar Magn­ús­son, stjórn­ar­maður í Sam­herja, titl­aður útgef­andi blaðs­ins og lagði lín­urnar í bæði rekstri og áherslum þess. Sam­herji seldi hlut sinn í útgáfu­fé­lag­inu til Eyþórs Arn­alds árið 2017 og lán­aði honum fyrir kaup­un­um. Það lán hefur ekki verið end­ur­greitt.

Það er þó ekki á Íslandi sem mestur vöxtur Sam­herja hefur verið á und­an­förnum árum. Sífellt stærri hluti af starf­sem­inni er erlend­is, meðal ann­ars í Evr­ópu. Og í Afr­íku. Það hefur hins vegar lítið verið talað um þá starf­semi hér­lendis af hendi Sam­herja, þótt hún hafi verið mjög arð­bær. Raunar var hún lyk­il­þáttur í þeim ævin­týra­lega auði sem þessi risi í norðri komst yfir á síð­ustu árum. 

Helstu eig­endur þessa auðs eru eru frænd­­­­­­urn­ir, Þor­­­­­­steinn Már Bald­vins­­­­­­son og Krist­ján Vil­helms­­­­­­son, sem hafa saman stýrt Sam­herja frá því að þeir keyptu það í apríl 1983. Þeir eiga sam­tals 65,4 pró­­­sent í sam­­­stæð­unni. Helga S. Guð­­­munds­dótt­ir, fyrr­ver­andi eig­in­­­kona Þor­­­steins Más, á 21,3 pró­­­sent, sem féll í hennar hlut þegar þau skild­u. 

Til við­­­bótar á félagið Bliki ehf. 11,7 pró­­­sent hlut í Sam­herj­­­a­­­sam­­­stæð­unn­i. Fram­In­vest ­Sp/f er skráð fyrir 27,5 pró­­­senta hlut í Blika. Það félag er skráð í Fær­eyj­­­um. Þor­­­steinn Már er helsti skráði stjórn­­­andi þess félags.

Mút­ur, spill­ing, skatt­svik og pen­inga­þvætti

Á þriðju­dag opin­ber­uðu Kveikur og Stundin hvernig við­skipta­hættir Sam­herja í Afr­íku, nánar til­tekið í Namib­íu, á síð­ustu árum á meðan að fyr­ir­tækið náði undir sig mjög verð­mætum hrossa­makríl­skvóta í land­inu. Það var gert með mútu­greiðslum til tveggja ráð­herra í land­inu og ann­arra manna úr þeirra nán­asta hring. Þær námu 1,4 millj­arði króna hið minnsta og hófust með því að reiðufé var afhent í íþrótta­töskum en tóku svo á sig fag­legri mynd og fóru fram í gegnum milli­færslur á reikn­inga í Dúbaí. 

Skömmu eftir að Namibía öðl­að­ist sjálf­stæði árið 1990 leit­uðu stjórn­völd þar til íslenskra ráða­manna til að fá hjálp við að byggja upp sjálf­bært sjáv­ar­út­vegs­kerfi. Sú hjálp barst í formi þró­un­ar­að­stoðar sem kost­aði íslenska skatt­greið­endur um tvo millj­arða króna næstu 20 árin, allt þar til að hún var blásin af árið 2010 vegna stöðu rík­is­sjóðs í kjöl­far hruns­ins. Þá hafði tek­ist að byggja upp fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerfi sem átti að skila Namibíu störf­um, sjálf­bærni og skatt­tekj­u­m. 

Sam­herji steig á land skömmu eftir að þró­un­ar­að­stoð­inni var hætt og hóf að ná til sín kvóta, með áður­nefndum leiðum sam­kvæmt umfjöllun Kveiks og Stund­ar­inn­ar. Þegar búið var að tryggja rétt­inn til að veiða fóru veið­arnar sjálfar fram í gegnum stóra verk­smiðju­tog­ara og afl­inn sjó­fryst­ur, sem þýddi að hann fór ekki í land­vinnslu og skap­aði þar með ekki slík störf. 

Forstjóri Samherja hefur tímabundið stigið til hliðar og Bern­hardt Esau, sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra Namib­íu, og Sacky Shang­hala, dóms­mála­ráð­herra lands­ins, hafa báðir sagt af sér emb­ætt­i.
Mynd: Mannlíf

Í Namibíu er 33 pró­sent skattur á hagnað og Sam­herji vildi ekki borga svo mik­ið. Þess í stað nýtti fyr­ir­tækið sér tví­skött­un­ar­samn­ing við eyj­una Mári­tíus og flutti hagn­að­inn þaðan á lág­skatt­ar­skjólið Kýp­ur, þar sem Sam­herji hefur stofnað tug félaga á und­an­förnum árum. Frá Kýpur fóru pen­ing­arnir svo inn á banka­reikn­ing Sam­herja í norska bank­anum DNB, sem er að hluta í eigu norska rík­is­ins. 

Opin­ber­unin á þriðju­dag byggði ann­ars vegar á tug­þús­undum skjala og tölvu­pósta sem sýndu við­skipta­hætt­ina svart á hvítu, og hins vegar á frá­sögn Jóhann­esar Stef­áns­son­ar, fyrr­ver­andi verk­efna­stjóra Sam­herja í Namib­íu, sem ját­aði á sig fjöl­mörg lög­brot og sagð­ist hafa framið þau að und­ir­lagi Þor­steins Más og Aðal­steins Helga­son­ar, sem var lengi yfir útgerð Sam­herja í Afr­ík­u. 

Verið að rann­saka Sam­herja í þremur löndum

Frá því að ljósi var varpað á athæfi Sam­herja í Namibíu hefur ansi margt gerst. Greint hefur verið frá því að spill­ing­ar­lög­reglan í Namib­íu, og eftir atvikum önnur þar­lend yfir­völd, hafi haft fyr­ir­tækið og helstu stjórn­endur þess til rann­sóknar um nokk­urt skeið. Áður­nefndur Jóhannes hefur stöðu upp­ljóstr­ara þar sam­kvæmt lögum og hefur aðstoðað við rann­sókn­ina. 

Á Íslandi eru bæði hér­aðs­sak­sókn­ari og emb­ætti skatt­rann­sókn­ar­stjóra að rann­saka mál­ið. Umfjöllun Stund­ar­innar leiddi líka í ljós að hluti þeirra pen­inga sem Sam­herji færði inn á reikn­inga í DNB í Nor­egi, sem voru meðal ann­ars not­aðir til að greiða sjó­mönnum í Afr­íku laun, væru frá félagi skráð í skatta­skjól­inu Mars­hall-eyj­um. DNB lok­aði á reikn­ing­anna í fyrra vegna þess að hann taldi óvissu um hver væri raun­veru­legur eig­andi félag­anna sem nýttu þá og að verið væri að nota þá til að stunda pen­inga­þvætti. Norska efna­hags­brota­lög­reglan Økokrim er að skoða þennan anga máls­ins og stjórn DNB hefur farið fram á að fá allar upp­lýs­ingar um málið og verða þær lagðar fyrir stjórn­ar­fund hans í dag, 15. nóv­em­ber. 

Þá er Sam­herji sjálfur að láta erlenda lög­manns­stofu rann­saka mál­ið, en fyr­ir­tækið hefur í yfir­lýs­ingum sem það hefur sent frá sér sagt að Jóhannes hafi einn framið lög­brotin sem hann lýsti. „Þetta eru ekki vinnu­brögð sem við könn­umst við,“ sagði í einni þeirra. 

Umfjöllun Kveiks og Stund­ar­innar sýndi þó, með vísun í gögn, að Sam­herji greiddi 260 millj­ónir króna inn á reikn­inga þeirra manna sem þáðu mútu­greiðslur eftir að Jóhannes lét af störfum árið 2016. Auk þess var Jóhannes ein­ungis með tak­mark­aða pró­kúru og gögn máls­ins, sem Wiki­leaks hefur gert opin­ber á net­inu, sýna að hinar ætl­uðu mútu­greiðslur voru ekki greiddar af Jóhann­es­i. 

Rann­sókn lög­manns­stof­unnar fyrir Sam­herja á Sam­herja heyrir beint undir stjórn Sam­herja. Í henni sitja full­trúar eig­enda Sam­herja: Þor­steins Más, Krist­jáns og Helgu.

Marg­hátt­aðar afleið­ingar

Beinar afleið­ingar opin­ber­un­ar­innar hafa líka verið mikl­ar. Innan við sól­ar­hring eftir að Kveiks­þætt­inum lauk voru Bern­hardt Esau, sjá­v­­­ar­út­­­vegs­ráð­herra Namib­­íu, og Sacky Shang­hala, dóms­­mála­ráð­herra lands­ins, sem báðir voru þiggj­endur þess fjár sem Sam­herji greiddi fyrir aðgengi að kvóta, búnir að segja af sér. Þing­kosn­ingar eru fram undan í Namibíu í lok mán­að­ar­ins og málið tröll­ríður nú öllum fjöl­miðlum í land­inu. Ekki er búist við því að Swa­po-­flokk­ur­inn, sem hefur verið nær ein­ráður í Namibíu frá því að landið fékk sjálf­stæði, missi völdin vegna máls­ins en við­búið er að það er að reyn­ast flokknum fara erfitt. Hversu erfitt mun koma í ljós fyrir kom­andi mán­aða­mót.

Á Íslandi hefur Þor­steinn Már stigið tíma­bundið til hliðar sem for­stjóri Sam­herja á meðan að rann­sókn fyr­ir­tæk­is­ins á eigin athæfi stendur yfir. Það gerði hann í gær, fimmtu­dag, til að tryggja „sem best hlut­leysi rann­sókn­ar­inn­ar.“ Þor­steinn Már sagði í við­tali við frétta­stofu Stöðvar 2 í gær að hann ótt­að­ist það ekki að fara í fang­elsi. Margt ætti eftir að koma í ljós vegna máls­ins og að honum blöskr­aði umræðan um Sam­herja. Þor­steinn Már sagði enn fremur að það sem væri að valda Sam­herja vanda­málum í við­skiptum fyr­ir­tæk­is­ins alþjóð­lega væru orð Helgu Völu Helga­dótt­ur, þing­manns Sam­fylk­ing­ar­inn­ar, um að það ætti að kyrr­setja eignir Sam­herja, ekki umfjöllum um stór­felldar mútu­greiðslur til ráð­herra í Namibíu sem hafa skilað því að tveir slíkir hafa sagt af sér. Hann sagði það auk þess ekki rétt að fyr­ir­tækið hefði flutt pen­inga frá Afr­íku, og stundað skatt­­svik eða pen­inga­þvætti. Hann neit­aði því alfar­ið, en játti því að „ákveðnar greiðsl­ur“ þyrfti að skoða. Þor­steinn Már var þrá­spurður í við­tal­inu hvort að Sam­herji hefði greitt mútur í Namibíu en neit­aði að svara spurn­ing­unni.

Enn er óljóst hversu víð­feðm önnur áhrif af mál­inu verða. Ljóst er að pen­inga­þvætt­is­rann­sóknin í Nor­egi getur skapað mikil vand­ræði fyrir Sam­herja og alþjóð­lega starf­semi fyr­ir­tæk­is­ins, skili hún þeirri nið­ur­stöðu að fjár­munir hafi verið þvætt­aðir í gegnum norskan rík­is­banka. Auk þess má búast við því að geta Sam­herja til að kom­ast yfir alþjóð­legan kvóta, t.d. innan Evr­ópu­sam­bands­ins, muni tak­markast í ljósi þess að starfs­maður fyr­ir­tæk­is­ins hefur lýst stór­felldum mútu­greiðslum og skattsvikum þess í Namib­íu. Þá telja við­mæl­endur Kjarn­ans, sem starfa í alþjóð­legu við­skiptaum­hverfi, fyr­ir­sjá­an­legt að málið geti haft áhrif á önnur íslensk fyr­ir­tæki alþjóð­lega, sér­stak­lega í sjáv­ar­út­vegi. Sér­stak­lega vegna þess að opin­ber­unin á Sam­herja kom strax í kjöl­far þess að Ísland var sett á gráan lista vegna ónógra pen­inga­varna, en það er þegar farið að valda ein­hverjum íslenskum fyr­ir­tækjum erfið­leikum í sam­skiptum við við­skipta­vini sína. 

Við blasir að málið mun valda Íslandi orð­spors­hnekki alþjóð­lega. Það bæt­ist við önnur mál sem hafa verið lituð í spill­ing­ar­litum og hafa vakið athygli á Íslandi langt út fyrir land­stein­ana, svo sem banka­hrunið og Pana­ma-skjöl­in, sem sýndu að aflands­fé­laga­eign var ein­hvers­konar þjóðar­í­þrótt hjá ákveðnu lagi fjár­magns­eig­enda á Ísland­i. 

Á Íslandi er svo almenn­ingur í áfalli og á Alþingi í gær fór fram sér­stök umræða um spill­ingu, sem var sér­stak­lega sett á dag­skrá vegna Sam­herj­a. 



Við þurfum á þínu framlagi að halda

Þú getur tekið beinan þátt í að halda úti öflugum fjölmiðli.

Við sem vinnum á ritstjórn Kjarnans viljum hvetja þig til að vera með okkur í liði og leggja okkar góða fjölmiðli til mánaðarlegt framlag svo við getum haldið áfram að vinna fyrir lesendur, fyrir fólkið í landinu.

Kjarninn varð níu ára í sumar. Þegar hann hóf að taka við frjálsum framlögum þá varð slagorðið „Frjáls fjölmiðill fyrir andvirði kaffibolla“ til og lesendur voru hvattir til að leggja fram í það minnsta upphæð eins kaffibolla á mánuði.

Mikið vatn hefur runnið til sjávar á þeim níu árum sem Kjarninn hefur lifað. Í huga okkar á Kjarnanum hefur þörfin fyrir fjölmiðla sem veita raunverulegt aðhald og taka hlutverk sitt alvarlega aukist til muna.

Við trúum því að Kjarninn skipti máli fyrir samfélagið.

Við trúum því að sjálfstæð og vönduð blaðamennska skipti máli.

Ef þú trúir því sama þá endilega hugsaðu hvort Kjarninn er ekki allavega nokkurra kaffibolla virði á mánuði.

Vertu með okkur í liði. Þitt framlag skiptir máli.

Ritstjórn Kjarnans: Sunna Ósk Logadóttir, Þórður Snær Júlíusson, Erla María Markúsdóttir, Arnar Þór Ingólfsson, Eyrún Magnúsdóttir og Grétar Þór Sigurðsson.


Já takk, ég vil styrkja Kjarnann!
Meira eftir höfundinnÞórður Snær Júlíusson
Meira úr sama flokkiFréttaskýringar