Árið 2010 átti fyr­ir­tækið HVH Verk ehf. bæði Bræðra­borg­ar­stíg 1 og 3. Fyr­ir­tækið fékk það ár leyfi til að breyta hluta húss­ins við Bræðra­borg­ar­stíg 3 í gisti­heim­ili. Í des­em­ber 2013, skömmu eftir að leik­skól­anum var lok­að, sendi nýr eig­andi hús­anna, HD Verk ehf., fyr­ir­spurn til yfir­valda um að breyta notkun jarð­hæðar Bræðra­borg­ar­stígs 1 og inn­rétta þar gisti­heim­ili með sjö her­bergjum og gisti­að­stöðu fyrir fjórtán gesti. Fyr­ir­spurnin var tekin fyrir hjá umhverf­is- og skipu­lags­ráði í byrjun árs 2014 en var hafnað með vísan til álits skipu­lags­full­trúa sem taldi áformin ekki falla að skipu­lagi svæð­is­ins.

Fín­gert byggða­mynstur

Haustið 2019 var sóst eftir því að sam­eina lóðir 1 og 3 við Bræðra­borg­ar­stíg, hækka húsin um eina hæð og byggja í opin rými á milli sem og bíla­kjall­ara undir hluta garðs­ins. Aukn­ing á bygg­ing­ar­magni var af lóð­ar­hafa metin um 600 til 800 fer­metrar auk bíla­geymsl­unn­ar. „Þar sem vöntun er á bíla­stæðum í hverf­inu væri kjörið að útbúa nettan bíla­kjall­ara neð­an­jarðar undir hluta garð­rým­is,“ sagði í fyr­ir­spurn eig­and­ans.

Í umsögn skipu­lags­full­trúa var m.a. vísað til þess að húsin væru innan svæðis sem nyti verndar vegna fín­gerðs byggða­mynsturs. Ekki væri fall­ist á svo umfangs­mikla stækkun og ekki heldur á sam­ein­ingu lóða og hug­myndir um bíla­kjall­ara „enda myndi hann hafa meiri háttar röskun í för með með sér og nei­kvæð áhrif á götu­mynd“.

Í maí síð­ast­liðnum bár­ust skipu­lags­yf­ir­völdum svo enn á ný fyr­ir­spurnir og nú í þremur lið­um: Um að inn­rétta litlar íbúðir á 1. hæð húss­ins við Bræðra­borg­ar­stíg 1, um bygg­ingu vinnu­stofa á 1. hæð í garð­inum við Bræðra­borg­ar­stíg 3 og um upp­bygg­ingu milli hús­anna tveggja. Erindið var tekið fyrir á fundi skipu­lags­full­trúa 12. júní og vísað til verk­efn­is­stjóra. Tæpum tveimur vikum síðar brann Bræðra­borg­ar­stígur 1 og þrjár mann­eskj­ur, sem allar bjuggu á ris­hæð­inni, lét­ust. Fyr­ir­spurn um breyt­ingar á húsi nr. 3 fékk nei­kvæða afgreiðslu á fundi skipu­lags­full­trúa 14. ágúst en fyr­ir­spurnir um breyt­ingar á Bræðra­borg­ar­stíg 1 og upp­bygg­ingu á milli lóð­anna voru dregnar til baka.

Leigj­end­urnir hræddir

Síð­ustu ár hafa nágrannar haft áhyggjur af hús­inu og íbúum þess og marg­sinnis vakið athygli borg­ar­yf­ir­valda á því. Við þeim hefur verið brugð­ist með kröfu­bréfum og eft­ir­lits­ferðum en bæði heil­brigð­is­eft­ir­lit og bygg­ing­ar­full­trúi segj­ast tak­mark­aðar heim­ildir hafa til skoð­unar á íbúð­ar­hús­næði án dóms­úr­skurðar sem ekki þótti til­efni til, í til­viki Bræðra­borg­ar­stígs 1, að fá.

Þá hefur einnig verið bent á aðstæður í hús­inu í fjöl­miðlum síð­ustu ár. Í ítar­legri umfjöllun Stund­ar­innar um einmitt þetta hús árið 2015 sagði deild­ar­stjóri hjá Heil­brigð­is­eft­ir­liti Reykja­víkur að lítið væri hægt að gera nema að ósk leigj­enda. Leigj­enda sem hann sagð­ist hafa heyrt að væru hræddir við að gera það af ótta við að missa hús­næð­ið.

Árið 2016 barst Heil­brigð­is­eft­ir­liti Reykja­víkur (HER) fyr­ir­spurn frá nágranna sem lýsti áhyggjum af við­haldi húss­ins og taldi að verið væri að breyta því í gisti­heim­ili. HER upp­lýsti að það hefði engar upp­lýs­ingar um starf­semi í hús­inu né hefðu umsóknir um slíkt borist. HER þyrfti beiðni frá íbú­um/um­ráða­mönnum til að geta skoðað aðstæður inn­i. Í maí 2017 barst svo kvörtun frá nágranna sem lýsti áhyggjum af við­haldi húss­ins og að þar byggi margt fólk. Í svar­inu voru ítrek­aðar fyrri leið­bein­ingar um að íbú­i/ar þurfi að biðja um skoðun til að HER sé heim­ilt að skoða húsið að inn­an. Einnig var nágrann­inn upp­lýstur um að leyfi fyrir gisti­stað væri ekki fyrir hendi í hús­inu né fyrir annarri starfs­leyf­is­skyldri starf­semi.

Árið 2019: Kvart­anir hrúg­ast inn

Á nokk­urra mán­aða tíma­bili í fyrra bár­ust svo margar kvart­anir vegna Bræðra­borg­ar­stígs 1, sú fyrsta í apríl vegna slæmrar umgengni og rusls á lóð­inni. Nokkrum dögum síðar bár­ust tvær kvart­anir til við­bótar um sama efni. Starfs­menn Heil­brigð­is­eft­ir­lits­ins stað­festu efni kvart­an­anna og upp­hófst lang­dregið ferli með kröfu­bréfum á eig­anda húss­ins og eft­ir­lits­ferðum á vett­vang. Raf­geymar voru m.a. geymdir á lóð­inni, rusla­tunnur voru yfir­fullar og í eitt skipti sem starfs­menn HER komu í eft­ir­fylgni var kom­inn bygg­ing­ar­úr­gangur á lóð­ina.

Í lok júní sendi HER eig­and­anum enn eitt bréfið með loka­fresti til að hreinsa lóð­ina en að öðrum kosti yrði það gert á hans kostn­að. Enn ein kvörtunin átti eftir að ber­ast áður en lóðin var hreinsuð að fullu. Mál­inu lauk svo með bréfi frá lög­manni HD verks í lok ágúst. Ekki bár­ust kvart­anir til Heil­brigð­is­eft­ir­lits­ins eftir það né beiðnir frá íbúum um skoðun á hús­næð­inu.

Heim­ildir til að bregð­ast við kvört­unum sem þessum eru bundnar í lög um holl­ustu­hætti og meng­un­ar­varn­ir. Ef ekki gengur að fá úrbætur er hægt að beita dag­sektum og stöðva starf­semi eða notkun ef alvar­leg hætta er talin stafa af. „Ekki kom til þess er varðar Bræðra­borg­ar­stíg 1 og aðkomu HER,“ segir í skrif­legu svari Heil­brigð­is­eft­ir­lits­ins við fyr­ir­spurn Kjarn­ans.

Tvær kvart­anir vegna húss­ins hafa borist bygg­ing­ar­full­trúa Reykja­víkur á síð­ustu árum. Fyrir um fjórum árum gerði hann athuga­semd í kjöl­far kvört­unar við að for­skaln­ing á öðrum gafli þess væri laus. Í apríl í fyrra barst svo kvörtun frá nágrönnum sem töldu sig í hættu vegna húss­ins. Í henni kom fram að rign­ing­ar­vatn læki inn með glugg­um, að klæðn­ing væri dottin af að hluta, þak­skegg lekt og rennur brotn­ar. Nágrann­arnir ótt­uð­ust að þetta hefði eld­hættu í för með sér vegna raf­lagna inni í veggjum húss­ins.

Við þess­ari kvörtun var ekki brugð­ist. Bygg­ing­ar­full­trúi hefur ekki heim­ild til að fara inn í íbúð­ar­hús og kanna aðstæður án sam­þykkis hús­ráð­enda nema með dóms­úr­skurði. Á það úrræði hefur aldrei verið látið reyna og þótti ekki til­efni til þess í þessu til­viki.

Ólög­legt að breyta notkun hús­næðis

Þrátt fyrir að eig­endur Bræðra­borg­ar­stígs 1 hafi ekki fengið heim­ild yfir­valda til að breyta jarð­hæð­inni í gisti­heim­ili, líkt og þeir sótt­ust eftir á árunum 2013-14, hefur komið í ljós að rým­inu sem um ræðir var breytt og að þar hafð­ist við fólk og svaf. Hvort þar var um lang­tíma- eða skamm­tíma­leigu, þ.e. gisti­heim­ili, að ræða breytir engu um það að breyt­ing á hús­næði eða notkun þess án bygg­ing­ar­leyfis er óleyfi­leg.

Þó að í lögum segi ekki berum orðum að óheim­ilt sé að gista ann­ars staðar en í sam­þykktum íbúðum er „andi lag­anna sá að fólk sofi ekki nema í sam­þykktu íbúð­ar­hús­næði og njóti þess öryggis sem því á að fylgja,“ segir Niku­lás Úlfar Más­son bygg­ing­ar­full­trúi. Brot á lögum um mann­virki og reglu­gerðum þeim tengdum varða sektum eða fang­elsi allt að tveimur árum. Á efri hæð­unum tveimur á Bræðra­borg­ar­stíg 1 voru leigð út her­bergi. Ekk­ert í lögum bannar útleigu her­bergja í íbúð til lengri tíma en sé um skamm­tíma­leigu að ræða þarf leyfi sam­kvæmt reglu­gerð um veit­inga- og gisti­staði og til að fá slíkt þarf að fylgja ströngum kröfum um eld­varn­ir.

Jón Viðar Matth­í­as­son, slökkvi­liðs­stjóri á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, vill ekki tjá sig um brun­ann á Bræðra­borg­ar­stíg 1, en spurður almennt út í umfang breyttrar notk­unar á hús­næði í óleyfi, segir hann að „því mið­ur“ sé slíkt algengt og með því sé „reynt að kom­ast fram­hjá ströngum skil­yrðum um bruna­varn­ir“.

Hann þekkir dæmi þess að menn hafi komið til slökkvi­liðs­ins með teikn­ingar af húsum sínum og spurt út í kröfur um eld­varnir á gisti­stöð­um. Þegar þeir hafi fengið svörin hafi runnið á þá tvær grím­ur, þeir aldrei sótt um leyfi til rekst­urs gisti­staðar en engu að síður hafið slíka starf­semi í leyf­is­leysi. Það hefur slökkvi­liðið sann­reynt í nokkrum til­vik­um. „Þegar reglur eru veikar og í þeim holur þá fyllir fólk upp í hol­urn­ar,“ segir Jón Við­ar, „því það hefur sýnt sig að refs­ingin við því er eng­in.“

Rann­sókn Hús­næð­is- og  mann­virkja­stofn­unar

Sam­kvæmt lögum um bruna­varnir skal Hús­næð­is- og mann­virkja­stofnun (HMS) rann­saka elds­voða þar sem mann­tjón verð­ur, kröfur eld­varna­eft­ir­lits og hvernig að slökkvi­starfi var stað­ið, óháð lög­reglu­rann­sókn. HMS hefur þegar fram­kvæmt sína rann­sókn á brun­anum á Bræðra­borg­ar­stíg. Ekki er um saka­mála­rann­sókn að ræða heldur er eld­ur­inn sjálfur til skoð­unar sem og bygg­ing­in. Skýrslan verður m.a. byggð á ítar­legum vett­vangs­rann­sóknum og fjölda við­tala við slökkvi­liðs­menn, íbúa húss­ins og fleiri. „Helsta mark­miðið er að draga lær­dóm af því sem gerð­ist og koma í veg fyrir að svip­aðir atburðir end­ur­taki sig,“ segir Þor­geir Óskar Mar­geirs­son, fram­kvæmda­stjóri eld­varn­ar­sviðs HMS.

Skýrslan verður birt opin­ber­lega á næstu dögum og Þor­geir vill ekki tjá sig um nið­ur­stöðu hennar fyrr en þá. Spurður almennt út í kröfur um bruna­varnir í íbúð­ar­húsum bendir hann m.a. á mann­virkja­lög og reglu­gerð um eld­varn­ir. „Þegar þú leigir út her­bergi í hús­inu þínu er ábyrgð þín á bruna­vörnum sú sama og á heim­ili þín­u,“ segir hann.

Sam­kvæmt reglu­gerð um eld­varnir skal eig­andi íbúðar sjá til þess að í henni og á hverri hæð sé að minnsta kosti einn CE-­merktur reyk­skynj­ari fyrir hverja 80 fer­metra og þeir stað­settir þannig „að til þeirra heyr­ist greini­lega í öllum svefn­her­bergjum þegar dyrnar eru lok­að­ar“.

Sam­verk­andi þættir

Eig­andi skal einnig sjá til þess að í íbúð­inni sé a.m.k. eitt slökkvi­tæki með ákveð­inni slökkvi­getu og að flótta­leiðir séu greið­fær­ar. Sam­kvæmt reglu­gerð­inni ber eig­andi mann­virkis ábyrgð á að það „full­nægi kröfum um bruna­varnir sem fram eru settar í lögum og reglu­gerðum og að bruna­varnir taki mið af þeirri starf­semi sem fer fram í mann­virk­inu eða á lóð þess á hverjum tíma“.

Ákværu­valdið telur sannað að kveikt var í Bræðra­borg­ar­stíg 1 á að minnsta kosti tveimur stöð­um: Í her­bergi á 2. hæð og við stiga sem lá upp í ris­ið. Þegar bensín er notað til íkveikju getur eldur breiðst hratt út. En óháð því hvort að kveikt var vilj­andi í voru fyrir hendi í hús­inu fleiri sam­verk­andi þættir sem höfðu áhrif á elds­voð­ann og urðu til þess að hann varð jafn mann­skæður og raun ber vitni.

Húsið er gam­alt og úr timbri. Ein­angrun var að mestu leyti brenn­an­leg, hálmur og spæn­ir, sem auð­veld­aði útbreiðslu elds­ins á milli hæða og her­bergja auk þess sem mjög erfitt getur reynst að slökkva í slíku.

Sam­kvæmt heim­ildum Kjarn­ans var húsið almennt klætt að innan með timbri á veggjum og í lofti. Þá var strigi strengdur í loftin líkt og tíðk­að­ist á miðri síð­ustu öld. Búið var að mála mörgum sinnum yfir hann, ýmist með olíu- eða plast­máln­ingu. Allt jók þetta á bruna­á­lag­ið.

Á þeim hluta húss­ins sem brann voru engar sval­ir. Engir bruna­stig­ar. Aðeins ein flótta­leið var af ris­hæð­inni, þ.e. stig­inn sem þangað lá af 2. hæð­inni. Opn­an­leg fög á gluggum voru lítil og í her­bergjum var eng­inn neyð­ar­hamar til að brjóta gler­ið. Á göngum voru slökkvi­tæki en þau höfðu ekki verið tekin út í lengri tíma. Engar merk­ingar um neyð­ar­út­ganga og flótta­leiðir héngu á veggjum eftir því sem Kjarn­inn kemst næst. Engar bruna­æf­ingar höfðu farið fram í hús­inu í að minnsta kosti sex ár. Reyk­skynjarar héngu í ein­hverjum rýmum en eng­inn þeirra fór í gang þegar eld­ur­inn kvikn­aði síð­degis þann 25. júní.

Alltaf eig­anda að tryggja öryggi

Í dag eru gerðar kröfur um að minnsta kosti tvær flótta­leiðir í íbúð­ar­hús­næði. Svalir má nota sem flótta­leið. „Einn helsti lær­dóm­ur­inn sem við getum dregið af þessum bruna er að það vantar svalir á mjög mörg hús í Reykja­vík,“ segir Niku­lás Úlfar bygg­ing­ar­full­trúi. „Það á jafn­vel við um flest gömlu timb­ur­húsin í borg­inn­i.“

Eru þá fjöl­mörg hús í borg­inni bruna­gildr­ur?

Niku­lás segir vanda­samt að svara þeirri spurn­ingu þar sem bygg­ing­ar­full­trúi og fleiri opin­berir aðilar hafi tak­mark­aðar heim­ildir til að hafa eft­ir­lit með innra skipu­lagi íbúð­ar­hús­næð­is. En að hans mati þurfi ríka ástæðu til þess að neita eig­endum um að gera svalir á hús sín þar sem flótta­leiðum er ábóta­vant. „Auð­vitað þarf að gera kröfu um að svalir séu fal­legar og í sam­ræmi við aldur og gerð við­kom­andi hús­s.“

Lögum og reglum sem lúta að eld­vörnum hefur margoft verið breytt á síð­ustu árum og ára­tug­um. Fyrir utan fjölda flótta­leiða er m.a. í dag gerð krafa um að mann­virki sé skipt í bruna­hólf þar sem hægt sé að dvelja um tíma þó að eldur logi í öðrum hluta bygg­ing­ar. Spurður hvort að litið sé svo á að reglu­gerð­ar­breyt­ingar sem þessar séu aft­ur­virkar bendir Niku­lás á að það sé alltaf á ábyrgð eig­anda húss að öryggi í því sé í lagi og í sam­ræmi við almennar kröf­ur. „Það er alltaf hús­eig­anda að tryggja að það sé ekki hættu­legt að búa í hús­næð­in­u.“

Niku­lás vill ekki tjá sig um mögu­lega ábyrgð eig­anda Bræðra­borg­ar­stígs 1 í elds­voð­an­um. Aðspurður minn­ist hann þess ekki að eig­andi húss hafi verið dreg­inn til ábyrgðar vegna skorts á bruna­vörnum í öðrum elds­voð­um.

Þegar hús­næði er að fullu í útleigu og ein­hver er far­inn að hafa af því tekjur væri æski­legt, að mati eft­ir­lits­að­ila sem Kjarn­inn hefur rætt við, að það væri skil­greint sem atvinnu­hús­næði og þá hægt að gera rík­ari kröfur um eld­varnir og eft­ir­lit. En þannig er það ekki í dag.

Jón Viðar slökkvi­liðs­stjóri hefur lengi barist fyrir því að reglum verði breytt svo að slökkvi­lið geti haft eft­ir­lit með íbúð­ar­hús­næði líkt og atvinnu­hús­næði. „Ef þú ferð yfir á rauðu ljósi á bílnum þínum og ert tek­inn þá borgar þú sekt,“ tekur hann sem dæmi til útskýr­ing­ar. „Og þar er alltaf verið að hækka sekt­ina af því að hún hefur fæl­ing­ar­mátt. Nákvæm­lega sama þarf að vera gagn­vart íbúð­ar­hús­næð­i.“

Krókar úti um allt

Í stað­inn er raun­veru­leik­inn enn sá að það hef­ur, hingað til, ekki haft neinar afleið­ingar að breyta hús­næði án leyfis og að van­rækja kröfur um eld­varnir þegar elds­voði á sér stað. Eig­andi mann­virk­is, sem er bruna­tryggð­ur, fær það bætt að fullu. Jón Viðar grípur aftur til sam­lík­ingar við bíl: „Ef þú lendir í slysi á bíl sem þú hefur breytt, til dæmis sett á hann krók, án þess að fara í breyt­inga­skoð­un, þá færðu jafn­vel ekki greitt að fullu út úr trygg­ing­um.“

En dæmi séu um að í húsum sé „búið að setja ofsa­lega marga króka út um allt án leyf­is“. Og þegar kviknar í slíku húsi á það að mati Jóns Við­ars að hafa ein­hverjar afleið­ingar fyrir eig­and­ann, rétt eins og það hefur fyrir öku­mann sem ekur yfir á rauðu ljósi. „Við­ur­lög virð­ast því miður það eina sem hefur fæl­ing­ar­mátt.“

Þær breyt­ingar sem Jón Viðar vill að ráð­ist verði í á lögum og reglum hvað þetta varðar þurfa að hans mati ekki að vera íþyngj­andi fyrir hús­eig­end­ur. „Það eru ekki lög­reglu­menn á hverju götu­horni að sekta alla þá sem brjóta umferð­ar­regl­ur. En þegar öku­maður er grip­inn við brot þá fær hann sekt. Það sama þarf að gilda þegar eig­andi íbúð­ar­hús­næðis á í hlut.“

Jón Við­ar, líkt og fleiri sér­fræð­ingar sem Kjarn­inn hefur rætt við, telur eðli­legt að gera sömu kröfur um eld­varnir til þeirra sem leigja út hús­næði sitt til langs tíma og gert er þegar um gisti­heim­ili er að ræða. „Hvort að við­kom­andi er að leigja her­bergi eða íbúð út í innan við þrjá­tíu daga eða þrjá mán­uði á að mínu mati engu máli að skipta þegar kemur að bruna­vörn­um.“

Átta hús­eig­endum send bréf

Að Bræðra­borg­ar­stíg 1 voru um sjö­tíu manns skráðir með lög­heim­ili er brun­inn varð í lok júní. En íbú­arnir voru í raun mun færri. Rangar lög­heim­il­is­skrán­ingar eru stórt vanda­mál, ekki síst fyrir slökkvi­lið­ið. Í þeim felst einnig vís­bend­ing um að fólk sé skráð á eitt heim­il­is­fang en búi í reynd í atvinnu­hús­næði, þar sem ekki má skrá lög­heim­ili.

Bygg­ing­ar­full­trúi og Slökkvi­lið höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins sendu nýverið í sam­ein­ingu bréf til eig­enda átta húsa í Reykja­vík þar sem óeðli­lega margir, margir tugir á hverjum stað, voru skráðir til heim­il­is. Óskað var eftir upp­lýs­ingum um hvort hús­næði hefði verið breytt með ein­hverjum hætti sem gæti talist bygg­ing­ar­leyf­is­skylt og þá hvort að bruna­varnir væru í lagi. Húsin sem um ræðir eru af ýmsum toga, bæði íbúð­ar­hús­næði og atvinnu­hús­næði, og hafa öll ratað í skrár slökkvi­liðs­ins, m.a. vegna gruns um að bruna­vörnum sé ábóta­vant. Það get­ur, svo dæmi sé tek­ið, falist í ýmis­konar óleyf­is­fram­kvæmd­um, því að flótta­leiðum hafi verið fækkað og húsið þar með gert hættu­legt, sér­stak­lega ef þar búa mjög margir eins og lög­heim­il­is­skrán­ingar gefa til kynna.

Önnur úrræði en bréfa­skriftir sem þessar hafa emb­ættin ekki á þessu stigi máls, nema þá að fara fram á dóms­úr­skurð sem ekki hefur tíðkast hingað til. Hugað verður að næstu skrefum þegar við­brögð hafa borist frá eig­endum hús­anna.