Rík­is­sjóður Íslands verð­ur, sam­kvæmt sviðs­myndum sem unnið er eftir hjá stjórn­völd­um, rek­inn í 250 til 300 millj­arða króna halla í ár. Ástæðan blasir auð­vitað við: gíf­ur­legur kostn­aður vegna neyð­ar­að­gerða sem gripið hefur verið til vegna COVID-19 far­ald­urs­ins og tekju­fall sem hann mun leiða af sér. 

Þorri þeirra aðgerða miðar að fyr­ir­tækj­unum í land­inu í þeirri opin­beru við­leitni að reyna að halda uppi atvinnustigi og vernda ráðn­ing­ar­sam­bönd. Sumar munu eld­ast betur en aðrar og deila má um hvort gera ætti meira fyrir valda hópa en minna fyrir aðra. 

Það er kaldur veru­leiki að breytt sam­fé­lag mun rísa upp úr þessum far­aldri. Fjórða iðn­bylt­ingin hefur fengið ster­a­sprautu og tekið margra ára stökk á nokkrum mán­uð­um. Tækni- og net­lausnir í fund­ar­haldi, versl­un, þjón­ustu og ýmsu öðru hafa sýnt að þær virka. Fyrir mörg fyr­ir­tæki fel­ast í þessu stór­kost­leg vaxt­ar­tæki­færi. Nettó, sem veðj­aði að fullum krafti á net­verslun með dag­vöru hér­lend­is, hefur til að mynda gefið það út að net­versl­unin sé á örfáum vikum komin á stað sem áður var ekki reiknað með að hún myndi kom­ast á fimm árum. Þegar til­kynnt var um nýjan for­stjóra Haga, stærsta smá­sala á Íslandi sem hefur setið veru­lega eftir í net­sölu, í gær þá sner­ist sú til­kynn­ing að nær öllu leyti um að nýir tímar væru í verslun þar sem sam­­fé­lags­­legir þættir og tækn­i­fram­farir krefð­ust frum­­kvæðis og nýrrar nálg­unar í verslun og við­­skipt­­um.

Algjör óvissa í tólf til 18 mán­uði hið minnsta

Fyrir önnur fyr­ir­tæki sem hönnuð eru fyrir heim­inn sem var mun fel­ast í þess­ari hröðun dauða­dóm­ur. Mörg þeirra fyr­ir­tækja starfa í ferða­þjón­ustu eða tengdum grein­um.

Neyð­ar­úr­ræðin sem hafa verið keyrð af stað, og eru greidd með okkar fjár­mun­um, voru sett á fót ann­ars vegar til að kaupa tíma fyrir fyr­ir­tæki til að átta sig á aðstæðum á meðan að mesta rykið myndi setj­ast og hins vegar til að reyna að halda uppi atvinnustigi.

Augljóst var að skoða þyrfti reglu­lega for­sendur þeirra og sjá hvort að þau séu að ná mark­miðum sín­um, eða og hvort að fjár­munir skatt­greið­enda væru betur nýttir í ann­ars konar verk­efni. Ný sviðs­mynd stjórn­valda gerir til að mynda ráð fyrir því að sam­dráttur í ár verði níu pró­sent og að horfur í ferða­þjón­ustu verði óljósar í 12 til 18 mán­uði. Hún muni að mestu liggja í dvala á meðan að þeirri óvissu stend­ur. Fram­leiðslutap verður um 200 millj­arðar króna og það verður að vinna upp með ein­hverjum hætti ef að stefnan er að ná hið minnsta sömu efna­hags­legu lífs­gæðum sem hér voru í fyrra.

Aug­ljóst er miðað við þá sviðs­mynd að ótækt er að halda uppi þús­undum ferða­þjón­ustu­fyr­ir­tækja í allan þann tíma fyrir rík­isfé á meðan að nær algjört tekju­leysi verður í geir­an­um. 

Ekk­ert eft­ir­lit með lang­dýrasta úrræð­inu

Hluta­bóta­leiðin er langstærsta úrræðið sem ráð­ist var í. Um síð­ustu mán­aða­mót, á bar­áttu­degi verka­lýðs­ins, voru greiddir um tólf millj­arða króna í fram­færslu til þeirra 55 þús­und lands­manna sem eru atvinnu­lausir að hluta eða öllu leyti. Til að setja þá tölu í sam­hengi þá er hún hærri en heild­ar­greiðslur vegna atvinnu­leys­is­bóta á árinu 2018, sem voru ell­efu millj­arðar króna. 

Þegar leiðin var lög­leidd í mars fylgdu því allskyns skil­yrði sem sneru að starfs­mann­inum sem yrði settur á leið­ina. Lítil skil­yrði voru hins vegar til staðar gagn­vart fyr­ir­tækj­unum sem nýttu sér leið­ina til að spara sér launa­kostnað með því að velta honum yfir á skatt­greið­end­ur. Í lög­unum segir að Vinnu­mála­stofnun sé heim­ilt „að óska eftir upp­lýs­ingum og gögnum frá vinnu­veit­anda sem launa­maður missti starf sitt hjá að hluta þar sem fram komi nán­ari rök­stuðn­ingur fyrir sam­drætti í starf­sem­inni, svo sem fækkun verk­efna eða sam­dráttur í þjón­ust­u.“

Í frétt Kjarn­ans frá 22. apríl síð­ast­liðnum kom fram að  Vinn­u­­mála­­stofnun hefði, sökum álags og tíma­skorts, ekki óskað eftir neinum upp­­lýs­ingum eða gögnum frá fyr­ir­tækjum sem hafa skert starfs­hlut­­fall starfs­­manna sinna um það af hverju fyr­ir­tækin eru að ráð­­ast í þessar aðgerð­­ir. Engu fyr­ir­tæki var því hafn­að. 

Hluta­bóta­leiðin átti að vera leið til að við­halda ráðn­ing­ar­sam­bandi hjá fyr­ir­tækjum sem orðið hefðu fyrir veru­legu tekju­falli á meðan að hlut­irnir væru að skýr­ast og í ljós væri að koma hvort þau ættu sér til­veru­grund­völl í meira en nokkrar vik­ur. Hún var ekki hönnuð til að verja eigið fé fyr­ir­tækja með millj­arða króna árlega veltu eða hlutafé eig­enda þeirra. Þannig hefur hún hins vegar verið nýtt af mörg­um. 

Þrátt fyrir að marg­bent hafi verið á það að nauð­syn­legt væri að binda alla rík­is­styrki hið minnsta við fyr­ir­tæki við það að þau myndu ekki greiða eig­endum sínum arð eða kaupa eigin bréf af þeim, og með því færa pen­inga úr rekstr­inum til hlut­hafa, þá var ekk­ert slíkt ákvæði sett inn í lög um hluta­bóta­leið­ina. 

Fjár­sterk fyr­ir­tæki ganga á lagið

Fyrir vikið gengu mörg fyr­ir­tæki með mjög sterka eig­in­fjár­stöðu, og sem munu skila hagn­aði á árinu 2020, á lag­ið. Stjórn­endum þeirra fannst sem að þarna væri um að ræða styrki við hlut­hafa þeirra. Leið til að auka auð þeirra. 

Bláa lón­ið, sem átti 12,4 millj­arða króna í eigið fé í lok árs 2018 og hefur greitt eig­endum sínum 6,6 millj­arða króna í arð á tveimur árum, var eitt fyrsta fyr­ir­tækið til að setja stóran hluta af starfs­fólki sínu á hluta­bóta­leið­ina. 

Kjarn­inn greindi frá því 10. apríl að Sam­herji, stærsta sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki lands­ins sem átti 111 millj­arða króna í eigið fé í lok árs 2018 og hefur án nokk­urs vafa aukið við það í fyrra, hefði sett starfs­menn í fisk­vinnslum Sam­herja og dótt­ur­fé­lags­ins Útgerð­ar­fé­lags Akur­eyr­inga á hluta­bóta­leið­ina. 

Síð­ustu dag­ana hafa svo hrunið inn fréttir af skráðum félögum sem gerðu slíkt hið sama. Elds­neyt­is­sal­inn Skelj­ungur borg­aði hlut­höfum sínum 600 millj­ónir króna í arð í apríl en setti sex dögum síðar hluta af starfs­mönnum sínum á hluta­bóta­leið­ina. Eftir að upp um þá komst ákvað Skelj­ungur að end­ur­greiða pen­ing­ana í rík­is­sjóð og end­ur­ráða starfs­fólkið að fullu. Í til­kynn­ingu sagði að „að athug­uðu máli telur Skelj­ungur að ekki hafi verið rétt að nýta úrræð­ið.“ 

Stoð­tækja­fram­leið­and­inn Össur, sem hagn­að­ist um 8,5 millj­arða króna í fyrra og er að uppi­stöðu í eigu dansks fjár­fest­inga­sjóð, ­setti starfs­fólk á Íslandi á hluta­bóta­leið­ina. Skömmu áður hafði Össur greitt hlut­höfum sínum 1,2 millj­arða króna í arð.

Smá­söluris­inn Festi, sem gerir ráð fyrir 7,3 millj­arða króna rekstr­ar­hagn­aði á yfir­stand­andi ári og hefur ein­ungis frestað arð­greiðslum vegna síð­asta árs fram á haust, setti fólk á hluta­bóta­leið­ina. Það gerði líka hinn smá­söluris­inn Hag­ar, sem áttu 24,2 millj­arða króna í eigið fé í lok nóv­em­ber í fyrra og hagn­að­ist um 2,3 millj­arða króna á fyrstu níu mán­uðum yfir­stand­andi rekstr­ar­árs síns. Þetta eru sömu Hagar sem keyptu hluta­bréf af þremur lyk­il­stjórn­endur sínum fyrir rúman millj­arð króna á árunum 2008 og 2009 en gáfu svo tveimur þeirra 0,8 pró­sent hlut í félag­inu aft­ur, sem þeir seldu svo að mestu 2016 fyrir hund­ruð millj­óna króna. Til­kynnt var í síð­ustu viku að lyk­il­stjórn­end­urnir tveir, sem hafa verið með frá tæp­lega fimm millj­ónum króna til rúm­lega sex millj­óna króna í mán­að­ar­laun und­an­farin tæpan ára­tug, muni hætta hjá Högum í nán­ustu fram­tíð. Starfs­lok þeirra munu kosta yfir 300 millj­ónir króna vegna þess að þeir eru með eins og þriggja ára upp­sagn­ar­frest. 

Önnur skráð félög sem vitað er um að hafi nýtt sér leið­ina eru Origo (hagn­að­ist um 425 millj­ónir króna á fyrsta árs­fjórð­ungi þar sem tekjur félags­ins juk­ust um 20 pró­sent frá árinu áður) og fjar­skipta­fyr­ir­tækið Sýn (sem átti 8,8 millj­arða króna í eigið fé um síð­ustu ára­mót). 

Þessi fyr­ir­tæki sem hafa verið talin upp hér töldu til­hlýði­legt að láta skatt­greið­end­ur, almenn­ing í land­inu, greiða hund­ruð millj­óna króna sam­an­lagt í sína sjóði til að verja eigið fé þeirra og eign hlut­hafa.

Ein­stakt í heim­inum

Áður en að opin­ber­anir um þessa mis­notkun á leið­inni fóru að birt­ast í hrönnum í fjöl­miðlum hafði önnur mis­notkun átt sér stað. Fyr­ir­tæki höfðu, í sam­ráði við Sam­tök atvinnu­lífs­ins, sagt upp fólki og látið ríkið greiða hluta af launum starfs­­manna á upp­­sagn­­ar­fresti í gegnum leið­ina.

Vinn­u­­mála­­stofnun steig þá inn og gaf skýrt til kynna að slíkt væri mis­­­notkun á úrræð­in­u. Sam­tök atvinn­u­lífs­ins sættu sig við þann skiln­ing og hættu að ráð­­leggja aðild­­ar­­fyr­ir­tækjum sam­tak­anna að gera þetta.

Í stað­inn var soðin saman í skyndi ný lausn sem í fólst að greiða hluta launa­­kostn­að­ar  starfs­manna hjá fyr­ir­tækjum sem höfðu upp­lifað til­tekið tekju­fall á upp­­sagn­­ar­fresti. Þótt for­víg­is­menn rík­is­stjórn­ar­innar hafi kynnt áformin á blaða­manna­fundi sem hafði á sér svipað yfir­bragð og fund­irnir þar sem aðgerð­ar­pakki eitt og tvö voru opin­beraðir þá var sá munur á í þetta skiptið að ekk­ert frum­varp lá fyrir til að lög­leiða aðgerð­ina. Þá hefur ekk­ert kostn­að­ar­mat verið birt um hvað þessar stuðn­ings­greiðsl­ur, sem fela í sér greiðslur að hámarki 633 þús­und krónur á mán­uði í allt að þrjá mán­uði, muni kosta rík­is­sjóð. Ekk­ert liggur fyrir um hvernig eft­ir­liti með fram­fylgd­inni verður háttað held­ur. Enn ein leiðin fyrir hlut­hafa til að seil­ast í rík­is­sjóð hefur verið opin­beruð.

Það blasir þó við að leiðin mun kosta marga millj­arða króna, enda var hátt í fimmta þús­und manns sagt upp næstu daga í hóp­upp­sögn­um.

Það er ein­stakt á heims­vísu að rík­is­sjóður stigi inn með almennan opinn tékka til að gera fyr­ir­tækjum kleift að segja upp starfs­fólki svo hægt sé að verja eign hlut­hafa í þeim fyr­ir­tækjum og tryggja að tæki, tól, fast­eignir og við­skipta­sam­bönd hald­ist áfram í sömu eig­u. 

Þessi aðgerð mun ugg­laust verða skoðuð ítar­lega þegar litið var í bak­sýn­is­speg­il­inn. Var nauð­syn­legt að gera þetta gagn­vart ferða­þjón­ustu­fyr­ir­tækjum sem telj­ast ekki þjóð­hags­lega mik­il­væg sem munu lík­lega ekki hefja alvöru starf­semi á ný fyrr en í fyrsta lagi ein­hvern tím­ann á næsta ári og geta ekki átt von á sam­bæri­legum umsvifum í fyr­ir­sjá­an­legri fram­tíð? Er þetta for­svar­an­leg notkun á almanna­fé? Þurfa skatt­greið­endur til dæmis að koma rútu­fyr­ir­tækjum í „híði“ svo þeir geti, í sam­floti við líf­eyr­is­sjóði og rík­is­banka, nýtt „híð­ið“ til að búa til ferða­þjón­usturisa?

Neyð­ar­að­stoð er ekki til að verja eigið fé

Við erum að taka mörg hund­ruð millj­arða króna að láni vegna yfir­stand­andi aðstæðna. Sam­hugur er um að það sé verj­andi til að standa vörð um vel­ferð­ar­kerfin okkar og til að reyna eftir fremsta megni að bregð­ast við þeim neyð­ar­að­stæðum sem eru uppi í atvinnu­líf­inu, þar sem fjórð­ungur vinnu­mark­að­ar­ins er án atvinnu að öllu leyti eða hluta. 

Þótt skiln­ingur ríki á því að þetta muni kosta gríð­ar­lega fjár­muni, og að við sem yngri erum, og jafn­vel börnin okk­ar, munum lík­ast til vera að greiða fyrir við­bragðs­kostn­að­inn nú langt inn í fram­tíð­ina þá verðum við að gera þá ský­lausu kröfu að almenni­legt eft­ir­lit sé með því hvernig fjár­mun­unum sé úthlutað og að gengið verði hart á þá sem mis­nota sér aðstæður til að verja eigin eigna­stöðu fyrst og síð­ast. Neyð­ar­úr­ræði eru ekki fyrir fjár­magns­eig­end­ur, þau eru fyrir sam­fé­lag­ið. 

Það á að gera þá kröfu á stjórn­völd að þau fari vel með þá fjár­muni sem við treystum þeim fyr­ir. Það á að gera kröfu á að þau herði allt eft­ir­lit með þeim sem nýta sér neyð­ar­að­gerðir stjórn­valda. Það á að gera þá kröfu að nýt­ing allra aðgerða verði bundin því að ekki verði greiddur út arður eða keypt eigin bréf um nokk­urra ára skeið. 

En fyrst og síð­ast á að gera þá kröfu að fjár­sterk fyr­ir­tæki í arð­bærum rekstri skili neyð­ar­að­stoð­inni sem þau sóttu. Hún var ekki, og er ekki, fyrir þau.