Þetta hljóm­aði allt svo ein­falt. Sýnum sam­stöðu, komumst í gegnum bylgj­urnar með því að sætta okkur við stór­kost­legar tak­mark­anir í dag­legu lífi, látum svo bólu­setja alla og ferða­þjón­ustan mun koma okkur aftur á sama efna­hags­lega ról og áður. Treystið rík­is­stjórn stjórn­mála­legs stöð­ug­leika til að eyða hund­ruð millj­arða króna í þessa áætlun og kjósið hana aftur þegar áætl­unin hefur gengið upp korteri fyrir kosn­ing­ar.

En nú er þetta allt í einu ekk­ert svona ein­falt leng­ur. Innan við mán­uði eftir að end­ur­koma eðli­legs lífs var boðuð og hætt var að skima bólu­setta, börn og þá sem voru með vott­orð um fyrri sýk­ingar á landa­mærum er bólu­sett fólk að sýkj­ast. Til við­bótar er grunur um að fólk sem var einu sinni búið að fá COVID-19 sé að fá sjúk­dóm­inn aftur. Og far­ald­ur­inn er í veld­is­vexti. Eftir að landa­mærin voru galopnuð þá hefur nýtt afbrigði veirunnar borist hingað til lands og grass­erar nú alls stað­ar. Metsmit­fjöldi er að grein­ast og Ísland stefnir hrað­byri í að verða rautt sam­kvæmt lita­kóð­un­ar­kerfi stærstu við­skipta­landa okk­ar. Þá verður talið hættu­legt að ferð­ast til Íslands, mörg ríki munu vara við ferðum hingað til lands og sum munu banna slík­ar. Ferða­þjón­ustu­end­ur­koman mun deyja út vegna ákvörð­un­ar­innar sem átti að tryggja henni líf­væn­leika.

Allt þetta átti auð­vitað að blasa við. Líkt og Arnar Páls­son erfða­fræð­ingur benti á í við­tali í Kjarn­anum fyrir nokkrum dögum þá var fyr­ir­séð að full­bólu­sett fólk myndi smita aðra, „sér­stak­lega í ljósi þess hvernig hegðun fólks úti í sam­fé­lag­inu hefur verið upp á síðkast­ið.“ Ávinn­ingi af bólu­setn­ingu væri hægt að tapa með því að sleppa öllum smit­vörn­um, vera sífellt í marg­menni og „knúsa alla sem koma með flug­vélum til lands­ins“.

Ein­ungis til plan A

Almenn sam­staða hefur ríkt um aðgerðir til að verja heil­brigð­is­kerfið og við­kvæm­ustu hópa sam­fé­lags­ins gegn smiti hingað til. Annað er uppi á ten­ingnum þegar kemur að efna­hags­legum aðgerðum vegna far­ald­urs­ins og þeim þáttum þegar heil­brigði og pen­ingar bland­ast sam­an, eða veg­ast á.

Enginn þarf að efast um að eina efna­hags­lega plan rík­is­stjórn­ar­innar var það að ferða­þjón­ustan myndi draga Ísland út úr því ástandi sem hefur ríkt frá því í fyrra­vor. Nær allar efna­hags­að­gerðir hennar hafa beinst að þeirri atvinnu­grein og kostn­aður lands­manna við að halda henni á lífi, án telj­andi áhrifa á hlutafé eig­enda fyr­ir­tækja innan henn­ar, hleypur á tugum millj­arða króna hið minnsta.

Ákvörðun stjórn­valda, sem kynnt var á sér­kenni­legum blaða­manna­fundi með heilum sex ráð­herrum 12. maí í fyrra, um að opna landa­mærin frá miðjum júní og hleypa ferða­mönnum inn var tekin ein­ungis tveimur mán­uðum eftir að heims­far­aldur kór­ónu­veiru skall á. Og mörgum mán­uðum áður en búið var að þróa bólu­efni við fyrstu afbrigðum henn­ar. Sam­hliða fjár­magn­aði rík­is­stjórnin millj­arða króna mark­aðsá­tak til að hvetja fólk til að koma til Íslands. Allt þetta til að keyra af stað atvinnu­grein sem var átta pró­sent af vergri lands­fram­leiðslu árið 2019. Grein sem fékk ferða­menn til að eyða 370 millj­örðum króna hér­lendis á því ári á sama tíma og Íslend­ingar eyddu 200 millj­örðum króna á ferða­lögum erlend­is, sem þeir eyða nú að mestu inn­an­lands.

Fyrsta til­raun til opn­unar landamæra klikk­aði illa

Áður en þessi ákvörðun var tekin fór ekki fram neitt almenni­legt mat á þeim efna­hags­lega fórn­ar­kostn­aði á aðra fleti kerf­is­ins ef ákvörðun rík­is­stjórn­ar­innar myndi leiða til þess að far­ald­ur­inn tæki sig upp að nýju. Ákvörð­unin virt­ist að uppi­stöðu byggð á átta blað­síðna minn­is­blaði stýri­hóps þar sem sjö og hálfri blað­síðu var eytt í hag­ræn áhrif á ferða­þjón­ustu en sex línum í efna­hags­leg áhrif á allt hitt ef ákvörð­unin um að opna myndi skila annarri nið­ur­stöðu en lagt var upp með. Stýri­hóp­ur­inn tal­aði að uppi­stöðu við full­trúa ferða­þjón­ustu­fyr­ir­tækja og lobbý­ista þess iðn­aðar á meðan að hann vann minn­is­blað­ið. Við und­ir­bún­ing ákvörð­un­ar­innar ​​voru engir málsvarar ann­arra greina eða hópa sem töp­uðu á því ef veiran færi að dreifa sér um sam­fé­lagið að nýju kall­aðir til álits­gjaf­ar, enda hefð fyrir því að hags­munir einnar ráð­andi atvinnu­greinar stýri póli­tískri ákvörðunar­töku á Íslandi. Fyrst var það sjáv­ar­út­veg­ur, svo orka, þá banka­starf­semi og nú ferða­þjón­usta.

Áður en júlí­mán­uður árs­ins 2020 var úti hafði ný bylgja far­ald­urs haf­ist vegna smita sem bár­ust í gegnum landa­mærin og hertar aðgerðir sem skertu frelsi fólks og fyr­ir­tækja veru­lega verið settar á. Þegar það var loks ákveðið eftir á að meta hag­ræn áhrif af því að forð­ast harðar sótt­varn­ar­að­gerðir inn­an­lands kom í ljós að mögu­legur ávinn­ingur af því gæti hlaupið á hund­ruðum millj­arða.

Ákvörðun stjórn­valda, sem var illa und­ir­byggð og fram­kvæmd undir pressu frá einni atvinnu­grein, reynd­ist afleit. Og hafði miklar afleið­ing­ar. En stjórn­völd gátu staðið hana af sér, aðal­lega vegna þess að miklar vonir voru bundnar við að bólu­efni sem myndi leysa öll veiru­tengd vanda­mál væri handan við horn­ið. Þá má ekki van­meta að þeir sem gagn­rýndu ákvörð­un­ina opin­ber­lega, eins og Gylfi Zoega, fengu á sig harða gagn­rýni í stærstu einka­reknu fjöl­miðl­un­um, sem styðja rík­is­stjórn­ina. Gylfi kall­aði þetta „bun­ur“ í við­tali í maí sem væru við­búnar þegar „þessir hags­muna­að­ilar eiga dag­blöð­in.“

Knús­ist í eðli­lega líf­inu

Spólum áfram um eitt ár. Stjórn­völd taka ákvörðun um að galopna landa­mæri lands­ins fyrir ferða­mönnum í and­stöðu við vilja þorra þjóð­ar­inn­ar. Í könnun sem birt var í apríl kom fram að 92 pró­sent lands­manna vildu frekar harð­ari aðgerðir á landa­mærum en frek­ari tak­mark­anir inn­an­lands. Samt tók rík­is­stjórnin ákvörðun um gera til­raun á þjóð­inni í þeirri von að hátt hlut­fall bólu­settra myndi tryggja að þetta yrði vinn­ings­for­múla í kosn­ing­unum í haust.

Allar tak­mark­anir á lands­menn voru afnumdar í kjöl­farið og ráð­herra hvatti fólk til þess að knús­ast á sig­ur­há­tíð sem rík­is­stjórnin hélt fyrir sig sjálfa í Safna­hús­inu. Engin alvöru áhersla var lögð á að við­halda ein­stak­lings­bundnum smit­vörnum til að forð­ast frek­ari útbreiðslu. Það var erfitt að skilja ráð­herr­anna öðru­vísi en að þetta væri ein­fald­lega búið.

Spuna­tími keyptur

29 dögum síðar var búið að hefta líf almenn­ings á Íslandi á ný vegna þess að bólu­setn­ingin reynd­ist ekki sú töfra­lausn sem stjórn­völd – þau sem eiga að hafa bestu upp­lýs­ing­arnar – höfðu selt okkur að hún væri og Ísland að stefna inn í sína stærstu bylgju til þessa frá því að far­ald­ur­inn hófst. Fréttir frá Ísr­ael, þar sem hlut­fall bólu­settra er afar hátt, benda til þess að fólk sé samt að veikj­ast alvar­lega af veirunni. Þegar Ísland verður „rautt“ lok­ast að mestu sjálf­krafa fyrir komu ferða­manna til lands­ins.

Þar með er eina plan rík­is­stjórn­ar­innar farið fyrir bí. Enda ákvað hún að kynna ákvörð­un­ina um nýjar aðgerðir á föstu­dags­kvöldi á Egils­stöð­um. Það er vel þekkt aðferð að opin­bera vondar fréttir eða erfið mál á þeim tíma, sem er oft kenndur við Bermúda þrí­hyrn­ing­inn þar sem hlutir hafa til­hneig­ingu til að hverfa spor­laust. Það er gert í þeirri von að land­inn sé með hug­ann við annað í lok vinnu­viku og að helg­ar­vaktir fjársveltra fjöl­miðla séu und­ir­mann­aðar af reynslu­litlu fólki. Þannig sé hægt að ná frum­kvæði í umræð­unni. Kaupa sér spuna­tíma.

Mál sem skil­greinir allt okkar líf

Helgin var svo notuð til þess að reyna að selja þá hug­mynd að aðrir stjórn­mála­flokkar ættu ekki að gera sótt­varnir að póli­tísku bit­beini. Nú þegar sig­urplan rík­is­stjórn­ar­innar var farið út um þúfur níu vikum fyrir kosn­ingar þá eigi aðrir að sleppa því að bjóða upp á val­kosti í þessum far­aldri sem litar líf lands­manna meira en nokkuð ann­að. Og styðja bara við næstu stefnu­mark­andi skref þeirra sem voru að verða upp­vísir af því að vera ekki með neina aðra áætlun en þá sem var að fara út um þúf­ur.

Áætlun sem hefur meira og minna kraf­ist þess að lands­menn gefi eftir grund­vall­ar­mann­rétt­indi og per­sónu­frelsi vegna kröfu um sam­taka­mátt til að end­ur­heimta ein­hvers­konar eðli­leg­heit, sem við þurfum nú enn og aftur að skila aftur til baka.

Ef stjórn­mála­menn ætla ekki að hafa skoðun á þeim mis­tökum sem sitj­andi rík­is­stjórn hefur gert með ákvörð­unum sínum um opnun landamæra, eða áætlun um hvernig þeir sjá fyrir sér fyr­ir­komu­lag veiru­mála til nán­ustu fram­tíð­ar, þá eiga þeir ekk­ert erindi í stjórn­mál. Stjórn­mála­öflum ber að leggja fram skýrar áætl­anir sem setja hags­muni flestra í for­grunn. Þar sem frelsi lands­manna til athafna og lífs­gæða er ekki bara sam­samað hags­munum fyr­ir­tækja í ferða­þjón­ustu. Og þeim ber að setja fram efna­hags­lega áætlun um það hvernig Ísland ætlar að byggja upp efna­hags­líf sitt í veru­leika þar sem veru­legur vafi leikur á að óbreytt ferða­þjón­usta sem grunn­stoð sé raun­hæfur mögu­leiki. Okkur tókst það vel eftir banka­hrun­ið, þegar fjár­mála­þjón­usta hvarf sem efna­hags­stoð yfir nóttu, og okkur tekst það aft­ur. Til þess höfum við alla inn­viði, efna­hags­legan grund­völl og fram­úr­skar­andi mannauð. Það eina sem skortir er for­ysta.

Skortur á aðhaldi hluti af vanda­mál­inu

Stjórn­ar­and­staðan er sann­ar­lega ekki stikk­frí. Til­gangur hennar getur ekki ein­vörð­ungu verið að bíða eftir því að kom­ast að völd­um. Hún hefur gríð­ar­lega mik­il­vægu aðhalds­hlut­verki að gegna. Því hlut­verki er hægt að sinna jafn­vel þótt að stutt sé við helstu áherslur fag­manna í sótt­vörn­um, enda ákvarð­anir rík­is­stjórn­ar­innar vegna far­ald­urs­ins mun víð­tæk­ari en svo.

Í þessum far­aldri hefur stjórn­ar­and­staðan heilt yfir ekki staðið sig í stykk­inu. Hún virkar á stundum óákveð­in. Hug­laus. Jafn­vel löt. Það sést á fylgis­tölum sem sýna að mis­tök rík­is­stjórn­ar­innar – þar sem ráð­herrar hafa orðið upp­vísir af því að fylgja ekki reglum sem þeir kröfð­ust þess að aðrir fylgdu og sífelldar til­raunir til að keyra ferða­þjón­ust­una í gang hafa bitnað á öðrum atvinnu­greinum og stefnt heil­brigði lands­manna í hættu – hafa ekki skilað and­stöð­unni neinni styrk­ingu. Þvert á móti.

Þess í stað hefur stjórn­ar­and­staðan eft­ir­látið rík­is­stjórn­inni að túlka afleið­ingar eigin ákvarð­ana í umræð­unni, sem fyrir vikið hafa eðli­lega alltaf verið túlk­aðar henni í hag.

Það þarf skýra og hug­aða val­kosti

Nú stöndum við frammi fyrir algjöru end­ur­mati á því hvernig við ætlum að takast á við veiruna. Ætlum við að halda áfram að vera með það sem meg­in­mark­mið að keyra ferða­þjón­ustu aftur í gang, og láta þjóð­ina – óbólu­sett börn, óléttar konur og við­kvæma hópa þar með talin – verða fyrir veirunni? Ætlum við að ráð­ast aftur í harðar tak­mark­anir á frelsi og lífs­gæðum lands­manna til að verja að minnsta kosti við­kvæm­ustu hópana fyrir henni?

Eða ætlum við að hugsa þetta allt upp á nýtt og velja til dæmis þá leið sem mik­ill meiri­hluti þjóð­ar­innar virð­ist kjósa? Að ákveða að halda veirunni úti eftir næsta átak með því að herða mjög aðgerðir á landa­mærum í skiptum fyrir tak­marka- og veiru­laust líf inn­an­lands?

Nú þarf skýra og hug­aða val­kosti og lang­tíma­á­ætl­un. Þeir val­kost­ir, sem verða bæði efna­hags­legir og með heil­brigði þjóðar að leið­ar­ljósi, verða svo lagðir í dóm kjós­enda 25. sept­em­ber næst­kom­andi. Annað er ekki í boði.

Yfir til ykkar stjórn­mála­menn. Svarið við ákalli um raun­hæfa og hug­aða áætlun mun lík­lega skil­greina póli­tíska arf­leið ykkar meira en nokkuð annað sem þið hafið komið nálægt, og munið koma nálægt í fram­tíð­inni.