Hún segir að á árinu 2017 hafi þetta þrennt verið fyrir hendi, en aðal­lega þó þegar rætt var um lík­am­lega heilsu. „Þú kemur til heilsu­gæsl­unnar þegar þú ert með hósta. Þú ferð til háls-, nef- og eyrna­læknis ef þú ert með stækk­aða kirtla. Ef þetta er orðið meira mál og þú þarft að fara í aðgerð þá þarftu að öllum lík­indum að fara á spít­ala. Kannski dugar að vera í ann­ars stigs þjón­ust­unn­i,“ útskýrir hún. 

Þá segir Svan­dís að þegar talað var um geð­heil­brigð­is­mál á þessum tíma þá hafi um brota­kennda mynd í kerf­inu verið að ræða. „Þá vorum við með þriðja stigs þjón­ustu, það er að segja inn­lagnir fyrir þá sem glíma við alvar­lega geð­sjúk­dóma á Land­spít­ala og á sjúkra­húsið á Akur­eyri. Að öðru leyti vorum við í hinu opin­bera kerfi með sál­fræð­inga í heilsu­gæsl­unni og á öðrum opin­berum stofn­un­um, og geð­lækna sem störf­uðu á stof­um. Þannig var þró­unin í átt að öfl­ugri geð­heil­brigð­is­þjón­ustu farin af stað í kerf­inu en þjón­ustan enn svo­lítið brota­kennd.“

Geð­heilsa líka verk­efni heilsu­gæsl­unnar

Stefna heil­brigð­is­ráð­herra hefur verið að efla sál­fræði­þjón­ustu í heilsu­gæsl­unni og segir Svan­dís að með því að fjölga sál­fræð­ingum í slíku „lág­þrösk­ulda­úr­ræði“ sem standa öllum til boða séu stjórn­völd í raun og veru að segja að geð­heilsa sé „eitt­hvað sem við erum öll að glíma við og hlúa að í dag­legu líf­i“. 

Við erum jú öll með geð­heilsu alveg eins og við erum öll með heilsu. Geð­heilsa sé ekki ein­ungis eitt­hvað sem talað er um þegar mann­eskja þarf inn­lögn á geð­deild heldur þegar fólk glímir við vægan kvíða eða þyngsli eða bara að halda jafn­vægi í dags­ins önn. „Eða þegar við lendum í þung­lyndi eftir barns­burð eða leiða þegar við eigum í erf­ið­leikum út af vinnu­staðn­um, vin­áttu eða hjóna­band­i.“

Fjöldi sál­fræð­inga í heilsu­gæsl­unni hefur þannig nán­ast tvö­fald­ast á þessum tíma. „Þeir eru núna 66 og stað­settir um land allt. Þetta var stóra skrefið í því að segja að geð­heilsa sé líka verk­efni heilsu­gæsl­unn­ar,“ segir hún. 

Svan­dís nefnir jafn­framt að þau hafi sett á lagg­irnar svokölluð geð­heilsuteymi – þrjú á höf­uð­borg­ar­svæð­inu og eitt í hverju hinna umdæm­anna, auk sér­staks geð­heilsuteymis fyrir fanga. „Þessi geð­heilsuteymi hafa sinnt 2.600 manns nú þegar á árinu 2020. Og hvað þýðir það? Það þýðir að fólk sem hefði mögu­lega á ein­hverjum tíma­punkti þurft oftar að leggj­ast inn, þurft oftar að líða illa og svo fram­vegis njóti tey­manna sem bæði eru með aðstöðu en sinna líka mögu­lega fólki heima, með við­eig­andi og ein­stak­lings­mið­aðri heil­brigð­is­þjón­ustu. Þetta eru þver­fag­leg teymi en þarna eru lækn­ar, hjúkr­un­ar­fræð­ing­ar, sál­fræð­ingar og fleiri stéttir – og hér á höf­uð­borg­ar­svæð­inu hefur Reykja­vík­ur­borg lagt til félags­ráð­gjafa. Einnig eru í sumum teymunum starf­andi full­trúar fólks með eigin reynslu af geð­rösk­unum en mik­il­vægt er að þjón­ustan taki í rík­ari mæli til­lit til þeirra sem nýta sér hana.

Þarna erum við með alhliða þjón­ustu við þá sem glíma við geð­heil­brigð­is­vanda án þess að við séum að segja að nú sé þetta orðið það alvar­legt að það þurfi sjúkra­húsinn­lögn. Þetta er í raun og veru bylt­ing á þessu kerfi. Að það taki eitt við af öðru; að við séum með sam­fellu í kerf­inu. Það léttir á þyngri end­anum og fækkar inn­lögn­um. En við þurfum að gera enn bet­ur, til dæmis varð­andi göngu­deild­ar­þjón­ustu og þvíum­líkt. Þar þurfum við að gera betur um allt land.“

Þriðja bylgjan gengur nær fólki

Varð­andi líðan þjóðar í COVID þá segir Svan­dís að von sé á viða­mik­illi rann­sókn á vegum land­lækn­is­emb­ætt­is­ins og Háskóla Íslands. 

„Ekki eru komnar nið­ur­stöður úr þess­ari rann­sókn en við sáum það strax í fyrstu bylgju að sumum leið hrein­lega betur – meiri sam­vera og minni æsing­ur. Það eru aftur á móti mjög mörg merki um að þessi svo­kall­aða þriðja bylgja gangi að sumu leyti nær fólki vegna þess að nú sér það fyrir sér meiri efna­hags­legar áskor­an­ir. Fólk er í vand­ræðum með vinnu til dæmis og við erum að sjá mikið atvinnu­leysi. 

Við erum líka að sjá merkj­an­legt og aukið heim­il­is­of­beldi og erf­ið­leika þeirra sem búa við erf­iðar heim­il­is­að­stæður vaxa. Þegar ekki er einu sinni hægt að fara út af heim­il­inu eykst tíðni vanda­mála sem rekur á fjöru barna­vernd­ar, félags­þjón­ustu og svo fram­vegis og svo fram­veg­is,“ bendir ráð­herr­ann á. 

Þess vegna sé mjög mikil ástæða til að bregð­ast við.

Orsakanna oft að leita ann­ars staðar

Hvernig eru stjórn­völd að bregð­ast við? 

„Strax á þessu ári bættum við við 540 millj­ón­um, bara inn í geð­heil­brigð­is­mál­in, út af COVID og við gerðum það út um allt land í heilsu­gæsl­una, í teymin og í mönnun almennt. Við fjölg­uðum heilsu­gæslu­sál­fræð­ingum og hvöttum til þess að það yrðu ráðnir geð­læknar og svo fram­veg­is,“ svarar hún og bætir því við að í fjár­laga­frum­varp­inu 2021 sé sama upp­hæð lögð í geð­heil­brigð­is­mál­in, auk fram­laga til efl­ingar geð­heil­brigð­is­þjón­ustu í sam­ræmi við geð­heil­brigð­is­á­ætl­un. 

„Enn og aftur er heil­brigð­is­þjón­ustan á þeim enda að við erum að fjalla um ein­kenni en oft er orsakanna að leita ann­ars stað­ar. Þær geta hrein­lega verið í þessum stóru sam­fé­lags­legu þátt­um, eins og ég segi, í félags­legu öryggi og þessu lími í sam­fé­lag­inu. Hef ég eitt­hvað til að hlakka til? Hvernig er til dæmis að vera ung mann­eskja í COVID þegar skól­inn er tak­mark­aður og geta ekki hitt vini sína? Einnig varð­andi menn­ingu og list­ir, að fara í mat­ar­boð – og gleðj­ast og hlæja, hitta marga og vera í kös og allt þetta sem að maður nýtur svo vel og finnur svo vel þegar maður nýtur þess ekki. Að fara á mis við þetta allt veldur álagi og mögu­lega þyngsl­um. Þarna eru áhrifa­þættir á sam­fé­lags­end­anum ef svo má segja.“

Hún segir að á hennar borði sé fyrst og fremst sá þáttur sem lýtur að þjón­ust­unni sjálfri en þó jafn­framt geð­rækt og for­vörnum og þangað þurfi að beina sjón­unum enn meira. Þar eru sókn­ar­færi sem geti orði þjóð­inni til mik­illar gæfu. Þess vegna þurfi heil­brigð­is­yf­ir­völd einnig að vera í sam­tali við félags­mála­ráðu­neytið og mennta­mála­ráðu­neytið og svo sveit­ar­fé­lög­in. 

Minnt á að mann­eskjan þrífst illa nema í félagi við annað fólk

Þegar teknar eru ákvarð­anir varð­andi sótt­varn­ar­að­gerð­ir, eru þessir þættir teknir inn í mynd­ina? 

Svan­dís svarar og segir að þau reyni að gera það. „Þetta er svo­lítið áhuga­vert vegna þess að við erum að tala um skýr­ustu mynd­ina af sjúk­dómi. Það er að segja, það er veira sem smit­ast milli fólks og við getum séð, hvort sem er í gegnum mann­kyns­sög­una eða bók­mennt­ir, far­aldra sem þennan stinga upp koll­inum með reglu­bundnum hætti. Við vitum hvað þeir gera við sam­fé­lög; þeir ógna heilsu og þeir ógna lífi – og við erum alltaf að verða betri og betri að takast á við far­aldra af þessu tagi en samt erum við ber­skjölduð þegar far­ald­ur­inn kem­ur. Meira að segja þessi þró­uðu Vest­ur­lönd með heil­brigð­is­kerfið sitt og öfl­ugt efna­hags­líf.“

En við höfum líka lært af sög­unni og alþjóð­legt sam­starf varð­andi hvernig best sé að takast á við þennan háska hefur aldrei verið skil­virkara. Hún segir að sam­starf heil­brigð­is­kerf­is­ins og almanna­varna sýni okkur að inn­viðir eru fyrir hendi hér á landi og að við höfum leiðir til að bregð­ast við. „Við höfum þó alltaf vitað um mik­il­vægi þess að halda fjar­lægð. Við þurfum að passa upp á hrein­læti og halda fjar­lægð og það höfum við vitað mjög lengi. Allt í einu eru orð eins og sótt­kví og ein­angrun partur af okkar orða­forða sem maður hefði frekar haldið að væri partur af ein­hverri skáld­sögu fyrir hund­rað árum. Þetta er veru­leik­inn.“

Svo þegar bylgjan er lent og skollin á sam­fé­lagið þá komi fram ákveðin sam­fé­lags­á­hrif –geð­ræn áhrif sem verki ekki síður á okkur hvert og eitt. „Mér finnst við vera svo minnt á það núna að við erum partur af sam­fé­lagi og mann­eskjan þrífst illa nema í félagi við annað fólk,“ segir hún. 

Söfn­uðu yfir 30.000 und­ir­skriftum

Geð­hjálp stóð nýverið fyrir miklu átaki og afhentu full­trúar sam­tak­anna heil­brigð­is­ráð­herra 30.093 und­ir­skriftir þeirra sem vilja setja geð­heilsu í for­gang.

Und­ir­skrifta­söfn­unin stóð yfir í nokkrar vikur á vef­síð­unni 39.is en talan 39 vísar í þá sem féllu fyrir eigin hendi hér á landi á árinu 2019. Sam­tökin komu með 9 til­lögur að aðgerðum til þess að setja geð­heilsu í for­gang. 

Þegar Svan­dís er spurð út í þessar til­lögur Geð­hjálpar seg­ist hún í grunn­inn vera sam­mála þessum áhersl­um. „Ég held að það sé alveg ofboðs­lega mik­il­vægt að setja geð­heil­brigð­is­málin svona kirfi­lega á dag­skrá eins og þau hafa gert. Þessar aðgerðir sem þau leggja til eru algjör­lega í takti við það sem ég hef verið að gera og sumt að því sem ég hef verið að nefna núna. Til dæmið það að efla heilsu­gæsl­una og gera þjón­ust­una þar þver­fag­lega.

Þau nefna fleiri starfs­stéttir eins og þroska- og iðju­þjálfa og ég held að það sé allt til bóta. Í geð­heilsuteymi höfum við verið með not­enda­ráð­gjafa, það er að segja fólk sem hefur reynslu af geð­heil­brigð­is­þjón­ustu sjálft og er partur af teymun­um. Það getur veitt stuðn­ing frá sjón­ar­hóli jafn­ingja. Mér finnst sá partur mjög mik­il­væg­ur,“ segir Svan­dís. 

COVID hægði á vinn­unni

Ein aðgerðin sem Geð­hjálp leggur til er að styðja for­eldra í uppalenda­hlut­verki sínu. Að auka mæðra­eft­ir­lit, for­eldra­fræðslu og ung­barna­eft­ir­lit með það fyrir augum að fræða for­eldra um mik­il­vægi tengsla­mynd­unar fyrstu 1.000 dag­ana í til­veru hvers barns. Á leik­skóla- og grunn­skóla­aldri þurfi einnig að styðja við for­eldra og draga þannig úr árekstrum og erf­ið­leikum síðar meir í lífi barns­ins.

Svan­dís segir í þessu sam­bandi að þau hafi nú kynnt nýja þjón­ustu á vegum Heilsu­gæslu höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins sem heitir geð­heilsuteymi fjöl­skyldu­vernd sem sé fyrir for­eldra með ung börn sem þurfa á að halda meiri og sér­hæfð­ari þjón­ustu en sé í heilsu­gæsl­unni. Þver­fag­leg þjón­usta við for­eldra og börn á sér langa sögu í heilsu­gæslu, þar er boðið upp á þver­fag­lega mæðra­vernd, ung­barna­vernd, ráð­gjöf sál­fræð­inga og gan­g­reynd upp­eld­is­nám­skeið.

Í til­lögum Geð­hjálpar er einnig talað um að gera geð­rækt hluta af aðal­námskrá grunn­skóla. „Við eigum mjög flotta skýrslu sem tekin var saman af emb­ætti land­læknis á vegum heil­brigð­is­ráðu­neyt­is­ins í sam­starfi við Mennta­stofn­un, sveit­ar­fé­lögin og fleiri. Þar höfum við það að meg­in­mark­miði að efla geð­rækt á öllum skóla­stig­um. Það má segja að COVID hafi sett hæga­gang í það sem við vorum að setja af stað núna rétt upp úr ára­mót­um. Við erum að taka þetta plagg upp aftur og félags­mála­ráð­herra og mennta­mála­ráð­herra eru sam­ferða mér í því – og ég vona að við getum kynnt aðgerða­á­ætl­un­ina fljót­lega,“ segir Svan­dís. 

Gengur ekki eins langt og Geð­hjálp varð­andi það að úti­loka þvingun

Geð­hjálp talar jafn­framt um að úti­loka nauð­ung og þvingun við með­ferð. Í aðgerða­á­ætlun sam­tak­anna kemur fram að sam­kvæmt samn­ingi Sam­ein­uðu þjóð­anna um rétt­indi fatl­aðs fólks sé hvers kyns nauð­ung og þvingun óheim­il. Ísland hafi enn ekki lög­fest þennan samn­ing en ítrekað hafi verið bent á að nauð­ung og þvingun í með­ferð ein­stak­linga með geð­rænar áskor­anir stand­ist ekki lög. Sam­hliða núver­andi end­ur­skoðun lög­ræð­islaga leggur Geð­hjálp til að Ísland verði gert að þving­un­ar­lausu landi sem til­rauna­verk­efni til þriggja ára.

Svan­dís segir að nú vinni hún að breyt­ingu á lögum um rétt­indi sjúk­linga og stefnir hún á að leggja það fram ekki síðar en á vor­þing­i. 

„Í því frum­varpi verður áréttuð þessi meg­in­regla um frið­helgi einka­lífs og að þvingun sé óheimil – og að hvaða skil­yrðum upp­fylltum í und­an­tekn­ing­ar­til­fellum væri unnt að beita þving­un. Þannig að ég geng ekki alveg eins langt og kemur fram hjá Geð­hjálp en mér finnst algjör­lega rétt að þau dragi sína línu mjög skýrt í sand­inn í þessum efn­um. Það þarf að tryggja betur mann­rétt­indi þess­ara sjúk­linga sem eiga í hlut.“

Varð­andi til­lög­una að koma á geð­ráði, breiðum sam­ráðs­vett­vangi um geð­heil­brigð­is­mál, segir Svan­dís það vera afar góða hug­mynd. „Við höfum verið með tíma­bund­inn sam­ráðs­vett­vang sem er raun og veru vett­vangur sem skipt­ist á skoð­unum í gegnum COVID auk þess sem sam­ráð við not­endur þjón­ust­unnar hefur verið aukið á okkar vett­vang­i.“

Hægt að flokka alls konar hluti undir geð­heil­brigð­is­þjón­ustu

Enn fremur nefnir Geð­hjálp mik­il­vægi þess að gera heild­ar­út­tekt á umfangi og fram­kvæmd geð­heil­brigð­is­þjón­ustu á Ísland­i. 

„Ég held að það sé líka bara mjög góð ábend­ing og við munum skoða hana í heil­brigð­is­ráðu­neyt­inu. Geð­heil­brigð­is­þjón­ustan er svo ofboðs­lega víð­tæk. Það er heilsu­gæslan, geðteym­in, spít­al­arnir en það eru líka sveit­ar­fé­lögin og sál­fræði­þjón­usta skól­anna. 

Það eru einka­að­ilar og alls konar fyr­ir­tæki. Það eru geð­læknar með stofur og svo gæti maður spurt sig hvort til dæmis hvort náms­ráð­gjaf­ar. og mannauðs­stjórar sinni ekki líka geð­vernd að ein­hverju leyt­i,“ segir Svan­dís. 

Næstu skref að meta hvert umfang samn­ings­ins ætti að vera

Alþingi sam­þykkti í lok júní að fella nauð­syn­legar sál­fræði­með­ferðir og aðrar klínískar við­tals­með­ferðir undir greiðslu­þátt­töku­kerfi Sjúkra­trygg­inga Íslands. Frum­varpið var sam­þykkt sam­hljóða með 54 atkvæðum en níu þing­menn voru fjar­stadd­ir. Þor­gerður Katrín Gunn­ars­dótt­ir, for­maður Við­reisn­ar, var fyrsti flutn­ings­maður frum­varps­ins en með henni voru þing­menn Pírata, Sam­fylk­ing­ar, Mið­flokks, Flokks fólks­ins, Sjálf­stæð­is­flokks og Fram­sókn­ar­flokks­ins. 

Margir fögn­uðu frum­varp­inu enda er það ekki á allra færi að fara til sjálf­stæðs starf­andi sál­fræð­ings enda kostn­að­ar­samt. Þrátt fyrir sam­þykkt frum­varps­ins er þó ekki gert ráð fyrir eyra­merktu fjár­magni í þessa heil­brigð­is­þjón­ustu í fjár­laga­frum­varpi næsta árs. 

Hvað stendur í vegi fyrir því að Sjúkra­trygg­ingar Íslands geri samn­inga við sjálf­stætt starf­andi sál­fræð­inga?

Svan­dís segir að þegar frum­varpið var sam­þykkt og gert að lögum þá hafi henni fund­ist eins og fólk hafi haldið að þarna væri málið í höfn. „En þarna er í raun heim­ild sjúkra­trygg­inga til að semja við sjálf­stætt starf­andi sál­fræð­inga eins og aðrar heil­brigð­is­stétt­ir.“

Hún telur að næstu skref í mál­inu séu þau að meta hvert umfang samn­ings­ins ætti að ver­a. 

Ríkið sem kaup­andi tekur afstöðu til samn­ings­ins

Svan­dís segir að hún hafi lagt áherslu á það á sínum tíma sem ráð­herra að draga úr greiðslu­þátt­töku sjúk­linga og sett í það fjár­mun­i. 

„Það eru merktar háar fjár­hæðir á fjár­lögum næsta árs í að draga úr greiðslu­þátt­töku sjúk­linga. Við höfðum til dæmis áform um það að draga ennþá úr kostn­aði aldr­aðra og öryrkja við tann­lækn­ing­ar. Við til dæmis felldum niður komu­gjöld þeirra hópa í heilsu­gæsl­una um síð­ustu ára­mót. Og við höfum verið að skoða ýmsar leiðir til þess hvar við ættum að bera niður varð­andi greiðslu­þátt­töku og þetta er eitt af því sem er á því borði. Ég vænti þess að það skýrist, að minnsta kosti áður en þingið afgreiðir fjár­laga­frum­varp­ið.“

Sam­kvæmt ráð­herra mun það skýr­ast hvert umfang samn­ings sjúkra­trygg­inga við sjálf­stætt starf­andi sál­fræð­inga verð­ur. „Það yrði þá eitt­hvað sem ríkið sem kaup­andi slíkrar þjón­ustu myndi taka afstöðu til. Hversu stór slíkur samn­ingur ætti að vera og þá við hverja og svo fram­veg­is. Þannig að sú skoðun er í gangi ásamt öðru sem er til skoð­unar varð­andi það að draga úr greiðslu­þátt­töku sjúk­linga.“

Verða að ákveða fyr­ir­fram hversu miklir fjár­munir munu fara til sjálf­stætt starf­andi sál­fræð­inga

Svan­dís segir enn fremur að vilji þings­ins hafi verið mjög skýr í þessu máli þegar frum­varpið var sam­þykkt. „Ég hef sjálf verið þeirrar skoð­unar að það sé mik­il­vægt að efla sál­fræði­þjón­ustu almennt, eins og ég hef sýnt með því að stór­auka aðgengi að sál­fræð­ingum á heilsu­gæsl­unni og koma á þessum geð­heilsuteym­um. Öll þessi skref lúta að því að efla geð­heil­brigð­is­þjón­ustu og hafa þau verið mjög ofar­lega á dag­skrá hjá mér­.“ 

Hún bendir á að Sjúkra­trygg­ingar Íslands geri ramma­samn­ing um heil­brigð­is­þjón­ustu við hinar ýmsu stétt­ir, til að mynda sér­greina­lækna. Varð­andi það að gera samn­ing við sjálf­stætt starf­andi sál­fræð­inga þá telur hún að taka verði ákvörðun fyr­ir­fram um hversu margir tímar yrðu keyptir hjá ákveðnum aðilum til þess að fjár­munum yrði varið með sem bestum hætt­i. 

„Við þurfum að vita áður en við förum af stað í raun og veru hversu miklum pen­ingum við ætlum að ráð­stafa í þennan samn­ing.“

Boða til vinnu­stofu um mótun fram­tíð­ar­sýnar í geð­heil­brigð­is­málum

Hvað er mest aðkallandi núna varð­andi geð­heil­brigð­is­mál, í miðjum far­aldri? 

Í þessu sam­hengi eru nokkur atriði sem skipta mestu, að mati ráð­herra. Áfram­hald­andi efl­ing geð­heil­brigð­is­þjón­ustu í heilsu­gæsl­unni skipti miklu núna.

„Stefna og aðgerða­á­ætlun í geð­heil­brigð­is­málum sem sam­þykkt var á Alþingi árið 2016 er að renna sitt skeið. Meg­in­mark­mið geð­heil­brigð­is­stefnu var aukin vellíðan og betri geð­heilsa lands­manna. Mik­il­vægt er að halda áfram að byggja upp geð­rækt, for­varnir og geð­heil­brigð­is­þjón­ustu í land­inu og því þurfum við að huga að næstu skrefum hvað varðar fram­tíð­ar­stefnu í geð­heil­brigð­is­mál­u­m,“ segir hún. 

Heil­brigð­is­stefna til árs­ins 2030 var sam­þykkt á Alþingi árið 2019. Svan­dís segir að ný fram­tíð­ar­sýn í geð­heil­brigð­is­málum þurfi að end­ur­spegla lyk­il­við­fangs­efni heil­brigð­is­stefn­unn­ar. Heil­brigð­is­ráðu­neytið muni boða til vinnu­stofu um mótun fram­tíð­ar­sýnar í geð­heil­brigð­is­mál­um, lík­lega í lok þessa árs, og í kjöl­farið setja saman slíka fram­tíð­ar­sýn og for­gangs­rað­aðar aðgerð­ir. 

„Einnig má nefna önnur og sér­tæk­ari verk­efni sem eru framund­an, til dæmis inn­leið­ingu geð­ræktar og for­varn­ar­starfs í leik-, grunn- og fram­halds­skólum og vinnu við að bæta og sam­hæfa þjón­ustu við börn sem fellur undir mál­efna­svið margra ráðu­neyta,“ segir hún að lok­um.