Elds­voðar eru ekki nátt­úru­ham­far­ir. Þeir eru afleið­ingar af ákvörð­un­um. Til dæmis ákvörðun ein­hvers sem kveikti í. Eða ákvörðun hús­eig­anda sem taldi ekki þörf á við­eig­andi bruna­vörn­um. Eða ákvörðun sam­fé­lags sem ákveður að koma þannig fram við erlent verka­fólk, sem hingað flytur til að leggja sitt að mörkum við að auka vel­megun Íslend­inga, að það sé látið búa við óboð­legar og óör­uggar aðstæð­ur. 

Kjarn­inn birti á sunnu­dag afrakstur stærsta rann­sókn­ar­verk­efnis síns frá upp­hafi. Umfjöllun um mann­skæð­asta elds­voða sem orðið hefur í höf­uð­borg lands­ins. Umfjöll­unin snertir alla fleti máls­ins í fjöl­mörgum frétta­skýr­ingum og við­töl­um. Hún lýsir mann­legum harm­leik, kerf­is­legri jað­ar­setn­ingu erlendra verka­manna á Íslandi og því hvernig við sem sam­fé­lag sam­þykkjum að græðgi sé æðri mennsku og reisn allra. 

Þrír dóu í brun­an­um. Þótt fólkið sem lést sé ekki nefnt á nafn í umfjöllun Kjarn­ans, af virð­ingu við óskir aðstand­enda þeirra sem eiga um mjög sárt að binda, þá er hvat­inn á bak­við hana sá að sýna að þarna dóu raun­veru­legar mann­eskj­ur. Þær voru ekki bara tölur sem hurfu úr kenni­tölu­safni Þjóð­skrár.

And­stæðir veru­leikar

Atburður sem þessi sýnir fram á and­stæða veru­leika sem fyr­ir­finn­ast á Íslandi.

Hér eru til að mynda lög­festar kröfur um aðgengi fyrir alla í bygg­inga­reglu­verki. Í því felst meðal ann­ars að nýtt hús­næði sem inni­heldur lyftur þarf að lúta reglum um svo­kall­aða algilda hönn­un. Þær tryggja að fólki sé ekki mis­munað um aðgengi og almenna notkun bygg­inga á grund­velli fötl­un­ar, skerð­inga eða veik­inda og það geti með öruggum hætti kom­ist inn og út úr bygg­ing­um, jafn­vel við óvenju­legar aðstæð­ur, til dæmis í elds­voða. 

Þegar kemur að því hús­næði sem við bjóðum erlendum rík­is­borg­urum upp á, sem hingað flytja til að leggja gríð­ar­lega mikið til sam­fé­lags­ins, þá gilda færri regl­ur, og þær reglur sem eru til staðar virð­ist auð­velt að snið­ganga. 

Þeir mega búa á stöðum þar sem eru engar sval­ir, engir bruna­stig­ar, tak­mark­aðar flótta­leið­ir, of lítil opn­an­leg fög á glugg­um, engir hamrar til að brjóta glugga og með slökkvi­tækjum sem hafa ekki verið tekin út svo lengi að engin vissa er um hvort þau virki eða ekki. Þeir mega búa margir sam­an, við óþrifnað og kulda, í gömlum iðn­að­ar­hús­næðum eða hjöllum í nið­ur­níðslu, svo eig­endur slíkra geti haft af þeim prýði­legan hagn­að. 

Þegar á þetta er bent virð­ist lítið að gert til að bæta úr. Við­kvæðið er mun frekar: „Er þetta fólk betur sett á göt­unn­i?“

Svarið við því er nei, en gatan er aug­ljós­lega ekki eini val­kost­ur­inn sem er í boði. Það er ekki nátt­úru­lög­mál að sam­fé­lag velji að jað­ar­setja tug­þús­undir manna með þessum hætti. Velji að líta í hina átt­ina þegar aðstæður hóps­ins eru aug­ljós­lega óboð­leg­ar. 

Vél­ar­aflið

Þetta er sér­stak­lega bíræfið þegar haft er í huga að við sem sam­fé­lag græðum á útlend­ing­um. Það er tölu­leg stað­reynd. Hér var ekki til nægi­lega mikið af fólki, sér­stak­lega ungu fólki, til að manna þau störf sem síð­asta góð­æri kall­aði á í ferða­þjón­ustu og bygg­inga­iðn­aði. Þau störf voru mönnuð af erlendum rík­is­borg­ur­um. Þeim fjölg­aði úr 21 þús­und í 51 þús­und á nokkrum árum. 

Þess­ari fjölgun útlend­inga fylgdi mesta hag­vaxt­ar­skeið Íslands­sög­unn­ar. Verg lands­fram­leiðsla okkar fór úr því að vera 1.758 millj­arðar króna árið 2011 í að vera 2.970 millj­arðar króna í fyrra. Það er aukn­ing um 68 pró­sent í sam­eig­in­legum tekjum okk­ar. 

Kaup­máttur launa almennt jókst um 26 pró­sent hér­lendis frá árs­lokum 2014 til árs­loka 2019 og var mestur hér­lendis af öllum OECD-­ríkj­un­um. 

Útlend­ing­arnir sáu líka um að fóðra rík­is­sjóð. Níu af hverjum tíu nýjum skatt­greið­endum sem bæst hafa við hér­lendis á und­an­förnum árum voru erlendir rík­is­borg­ar­ar. Árið 2018 greiddu alls 52.489 erlendir rík­­is­­borg­­arar skatta á Íslandi, sem gerir þá að 17,1 pró­­sent allra fram­telj­enda á skatt­grunn­­skrá. Tæp­­lega tveir þriðju þess­­ara útlend­inga, eða 65,3 pró­sent, voru á milli tví­­tugs og fer­tugs.

Þessi hópur hefur sann­ar­lega ekki lagst eins og mara á félags­lega kerfið okk­ar. Sam­­kvæmt tölum Hag­­stofu Íslands þá var með­­al­­tal „ann­­arra tekna“ hjá inn­­­lendum íbúum Íslands um 1,3 millj­­ónir króna á árinu 2017. Á sama tíma var það 626 þús­und krónur hjá inn­­flytj­end­um, eða rúm­­lega 50 pró­­sent lægra. „Aðrar tekj­­ur“ eru sam­tala ýmissa félags­­­legra greiðsla, svo sem líf­eyr­is­greiðsl­­ur, greiðslur frá Trygg­inga­­stofnun rík­­is­ins og aðrar bóta­greiðslur á borð við atvinn­u­­leys­is­bæt­­ur, vaxta- og barna­bæt­­ur. 

Útlend­ing­arnir sem hafa gert svo mikið fyrir okkur efna­hags­lega eru líka þeir fyrstu til að taka skell­inn þegar harðnar í ári. Það hefur lík­ast til aldrei verið jafn sýni­legt og síð­ustu mán­uði, þegar þeir voru nær und­an­tekn­ing­ar­laust fyrstir til að missa vinn­una þegar heims­far­aldur kór­ónu­veiru skall á. Í dag er atvinnu­leysi á meðal erlendra rík­is­borg­ara um 25 pró­sent og þeir eru 41 pró­sent allra atvinnu­lausa, þrátt fyrir að vera 14 pró­sent íbúa lands­ins.

Fólkið sem er hægt að „losa sig“ við

Samt er komið fram við þennan hóp eins og þau séu ekki full­gildar mann­eskj­ur. Við jað­ar­setjum hann. Nýtum þegar þarf, en hunsum og afmennskum þess á milli. Látum eins og hann sé hagtala, ekki hold og blóð.

Sú afstaða birt­ist til að mynda skýrt í orðum ráðu­neyt­is­stjóra í félags- og barna­mála­ráðu­neyt­inu, á mál­stofu sem fór fram fyrir um ári síð­an, þar sem hann var stað­geng­ill ráð­herr­ans. Þar sagði ráðu­neyt­is­stjór­inn, Gissur Pét­urs­son, að það væri mik­ill kostur að á Íslandi væri svo ein­falt að „losa sig“ við erlent vinn­u­afl um leið og sam­­dráttur byrj­­aði í efna­hags­líf­inu. Það hefði eng­inn beð­ið er­­lenda verka­­­menn um að koma til lands­ins til að vinna og því væri það ekki á ábyrgð íslenska rík­­­is­ins að hjálpa fólk­inu við að koma undir sig fót­unum með nokkrum hætti.

Ráðu­neyt­is­stjór­inn hefur ekki gert nokkra til­raun til að draga þessi orð til baka. Þau höfðu engar afleið­ingar fyrir hann.

Sú afstaða birt­ist líka í þeim ömur­lega aðbún­aði sem stjórn­völd og eft­ir­lits­að­ilar á vegum þeirra líta fram­hjá að erlent verka­fólk þarf margt hvert að búa við í íslensku sam­fé­lagi. Þann óboð­lega húsa­kost sem hópnum er boðið upp á. Þá van­virð­ingu sem fylgir því að vera aðal­lega með­höndlað sem „vör­ur“. Þau aug­ljósu vinnu­rétt­ar­brot og þann launa­þjófnað sem margoft hefur verið opin­berað að eigi sér stað gagn­vart þessum við­kvæma hópi. Það virð­ist vera ein­hvers­konar póli­tískur ómögu­leiki að gera slíkt refsi­vert. 

Það er mik­il­væg­ara að græða

Í hvert ein­asta sinn sem þessi mein­semd er opin­beruð þá skap­ast mikil umræða um að nú þurfi að breyta mál­un­um. Auka aðgengi að ódýru og öruggu hús­næði. Bæta eft­ir­lit og heim­ildir þeirra sem sinna því eft­ir­liti til inn­gripa. Bæta fræðslu og upp­lýs­inga­gjöf svo að fólk sem er ekki með vald á íslenskri tungu eða bak­land til að hjálpa sér geti sótt rétt sinn og fengið þá þjón­ustu sem það á rétt á. Svo koðnar umræðan niður og athygli fólks fær­ist á næsta mál. Ekk­ert ger­ist. 

En það er val að gera ekk­ert. Ástæðan er aug­ljós og ein­föld: Það er fólk sem græðir á fyr­ir­komu­lag­inu. Hags­munir þess fólks eru teknir fram yfir hags­muni erlenda verka­fólks­ins. Meira að segja þegar það verður elds­voði.

Þegar Bræðra­borg­ar­stígur 1 brann varð margs­konar tjón. Fyrst ber að nefna mann­tjón. Þrír dóu. Fólk með drauma og vænt­ing­ar, hingað komið til að safna sér fyrir fram­tíð sem aldrei varð. Tjón hinna látnu og aðstand­enda þeirra er algjört. Það verður ekki bætt. 

Aðrir íbúar á Bræðra­borg­ar­stíg urðu líka fyrir tjóni. Sumir lík­am­legu, aðrir sál­rænu. Þessi atburður mun aldrei yfir­gefa það. Fólk eins og Vasile Tibor Andor, sem vaknar enn upp á nótt­unni og finnst hann finna bruna­lykt og heyra ösk­ur. Eða Alisher Rahimi, sem heyrði aldrei í reyk­skynjar­an­um, efast um að slíkur hafi verið í íbúð­inni sem hann bjó í og fær enn martraðir um að kviknað sé í. Eða ungi Pól­verj­inn sem skarst mikið á bæði höndum og fót­um. Sem hlaut mörg höf­uð­kúpu­brot, fékk blóð­tappa í slagæð í lunga, stað­bundna heila­á­verka og reyk­eitr­un. Eftir að hafa stokkið út um glugga í örvænt­ingu vegna þess að hann hélt að hann væri að fara að deyja í eld­hafi.

Tjóni þeirra var mætt með því að eig­andi húss­ins sendi þeim rukkun um leigu næstu mán­aða eftir að húsið brann til kaldra kola. 

Sam­fé­lagið í Vest­ur­bænum varð líka fyrir tjóni. Fólk sem reyndi að gera gagn, en gat það ekki. En horfir upp á, og finnur lykt­ina af, minn­ing­unni um atburð­inn í göt­unni sinni á hverjum degi þegar það gengur fram hjá bruna­rúst­un­um. Börnin sem sváfu í föt­unum vikum saman svo þau gætu verið til­búin til að hlaupa út ef það kvikn­aði í.

Eina tjónið sem er bætt er það fjár­hags­lega tjón sem eig­andi húss­ins varð fyr­ir. Hann stendur nú í deilum við trygg­inga­fé­lag um hversu mikið af pen­ingum hann eigi að fá fyrir það tjón og mun í fram­tíð­inni geta byggt nýja eign á einum verð­mætasta bygg­ing­ar­stað borg­ar­inn­ar. Eða selt rétt­inn til þess. Sam­hliða berst hann gegn því að „sönn­un­ar­gagn­ið“, bruna­rúst­irnar þar sem fólk dó, verði rif­ið. Því stendur það sem minn­is­varði um gild­is­mat okkar kerf­is. Þar sem pen­ingar eru mik­il­væg­ari en sumt fólk.

Erum við öll jafn mik­il­vægar mann­eskj­ur?

Í umfjöllun Kjarn­ans var greint frá pappa­spjaldi sem fest var á járn­girð­ing­una sem umlykur leif­arnar af Bræðra­borg­ar­stíg 1. Þar seg­ir: „Við erum öll mann­eskj­ur.“ Þar segir líka: Ís-­lend­ing­ur, út-­lend­ingur – „tveggja stafa mun­ur.“ Og „Við höfum nafn, eigum okkur menn­ingu, tón­list, ljóð, for­tíð, fjöl­skyld­ur, drauma og rétt­indi. Við erum brot­hætt. Við höfum hæfi­leika, sögur að segja. Við höfum þarf­ir. Við erum ein­stök.“

Þetta eru fal­leg orð, en þau virð­ast ekki eiga sér heima­stað í íslenskum kerf­um. Ætlar ein­hver að halda því fram að við­brögðin við þessum harm­leik hefðu ekki verið önnur ef þar hefðu lát­ist þrír ungir Íslend­ing­ar, með tengsla­net og bak­land hér­lend­is, en ekki þrír ungir Pól­verjar?

Benja­min Julian, starfs­maður stétt­ar­fé­lags­ins Efl­ing­ar, sagði í einni af frétta­skýr­ingum Kjarn­ans að harm­leik­ur­inn á Bræðra­borg­ar­stíg gæti farið á tvo vegu: „Hann getur orðið harka­leg lexía fyrir okkur um að taka á rót vand­ans eða að við yppum öxlum og segj­um: Það er aldrei hægt að stoppa íkveikj­ur.“

Eins og er þá er hann að fara á síð­ari veg­inn. 

Af því er skömm fyrir íslenskt sam­fé­lag.