Sótt­varna­ráð­staf­anir eru til að bjarga manns­lífum og draga úr álagi á heil­brigð­is­kerf­ið. Í vopna­búri aðgerða við heims­far­aldri eru ein­fald­lega engar góðar leiðir í boði, heldur mis­mun­andi vond­ar. Hér­lendis hafa yfir­völd fylgt ráð­legg­ingum sótt­varna­læknis og valið oft­ast nær þann kost sem honum hefur þótt skást­ur, að tak­marka sem mest sýk­ing­ar. 

Því fylgja fjöl­margar nei­kvæðar afleið­ing­ar, bæði efna­hags­legar og heilsu­fars­legar utan COVID-19 veik­inda. Þús­undir hafa misst vinn­una vegar efna­hags­sam­drátt­ar, fjöl­margir sjá á eftir lífs­við­ur­væri sínum eða fyr­ir­tækjum í geirum sem verða fyrir miklum tekju­sam­drætti og heild­ar­á­hrif á and­lega líðan eða geð­heilsu eru víð­tæk. 

Á Íslandi hefur verið lögð áhersla á sam­vinnu milli almenn­ings, fyr­ir­tækja og yfir­valda um að fram­fylgja þeim tak­mörk­unum sem settar hafa verið til að vinna á fjölgun smita. Það hefur gengið vel og um 83 pró­sent lands­manna hefur breytt venjum sínum til að forð­ast smit. Svo vel að þrí­eykið svo­kall­aða var hafið upp til skýj­anna eftir fyrstu bylgju far­ald­urs­ins sem nokk­urs konar bjarg­vættir þjóð­ar, og verð­launuð með Fálka­orðu for­seta­emb­ætt­is­ins fyrir þeirra fram­lag.

Þar skipti traust milli þeirra og fólks­ins sem þau sögðu fyrir verkum öllu máli. Þótt mörgum hafi þótt nóg um þessa upp­hafn­ingu, og verið ljóst að venju­legar mann­eskjur standi ekki undir henni, þá geng­ust yfir­völd upp í þessu ástandi. „Hlýðum Víði“ var við­kvæð­ið, með vísun í vin­sæl hvatn­ing­ar­skila­boð sem Víðir Reyn­is­son, yfir­lög­reglu­þjónn almanna­varn­ar­sviðs rík­is­lög­reglu­stjóra, flutti í lok þrí­eyk­is­funda í fyrstu bylgju. Fras­inn var form­festur þegar yfir­maður Víð­is, Sig­ríður Björk Guð­jóns­dóttir rík­is­lög­reglu­stjóri, lauk máli sínu á einum fund­inum með eft­ir­far­andi orð­um: „Þetta er ekki búið, við þökk­um fyr­ir þessa sam­heldni og sam­­stöðu, þetta snýst um að hlýða Víð­i.“ 

Víðir sjálfur sagði í við­tali við Morg­un­blaðið í byrjun apríl að það væri fínt að „Hlýðum Víði“ væri orðið slag­orð verk­efn­is­ins. Það væri auð­velt fyr­ir fólk „að hlýða“ þar sem hann væri með trú­verð­ugan mál­stað, væri heið­ar­leg­ur og sann­ur og með góð rök.

Ein­stak­lings­hyggjan

Síðan eru liðnir margir mán­uðir og þreyta fólks á yfir­stand­andi ástandi er orðin sýni­legri. Áþreif­an­legri. Þrýsti­hópar hafa mynd­ast sem vilja hætta öllum almennum aðgerðum og setja frelsi ein­stak­linga til athafna ofar þeim ávinn­ingi sem fylgir lág­mörkun smita. Það fólk vill lífs­stíl­inn sinn aftur og klæðir þann vilja jafn­vel í hug­mynda­fræði­legan bún­ing til að gefa honum aukið vægi.

Tveir stjórn­ar­þing­menn úr Sjálf­­stæð­is­­flokki, Sig­ríður Á. And­er­sen og Brynjar Níels­­son, hafa skipað sér í sér­staka and­stöðu­hreyf­ingu gegn stefnu rík­is­stjórn­ar­innar sem flokkur þeirra til­heyrir í þessum mál­um. Í yfir­lýs­ingu þess þrýsti­hóps sem þau til­heyra segir m.a.: „Stefnan nú virð­ist vera að stöðva veiruna hvað sem það kostar og bíða eftir bólu­efni. Við teljum þetta ekki vera góða nálg­un.“

Þau hafa fullan rétt á því að viðra þessa skoðun og öll umræða um tak­mark­anir á athafna­frelsi sem lagðar eru til á grund­velli almanna­hags­muna er af hinu góða. Það á að hugsa gagn­rýnið um allt vald­boð stjórn­valda.

En það þýðir ekki að sú gagn­rýna hugsun eigi að skila manni stystu leið á þann jaðar ein­stak­lings­hyggju sem þing­menn­irnir tveir hafa stað­sett sig á. Þótt fólk, eftir yfir­legu og með vísun í stað­reynd­ir, sé enn ósam­mála þeim og segi það upp­hátt þá felst ekki í því tak­mörkun á tján­ing­ar­frelsi þing­mann­anna tveggja og skoð­ana­systk­ina þeirra. Það er bein­línis þreyt­andi að hlusta á harma­kvein um að umræða með umferð í báðar áttir feli í sér ein­hvers­konar þögg­un.

Próf­steinn á sið­ferði

Vil­hjálmur Árna­son, pró­fessor í heim­speki og stjórn­ar­for­mann Sið­fræði­stofn­un­ar, var í mjög áhuga­verðu við­tali við Kjarn­ann um helg­ina um þær sið­ferð­is­legu spurn­ingar sem vakna vegna þeirra ákvarð­ana sem stjórn­völd hafa tekið við for­dæma­lausar aðstæður á þessu ári. Vil­hjálmur er meðal ann­ars höf­undur bók­ar­innar Sið­fræði lífs og dauða en í henni fjallar hann um öll helstu sið­ferði­legu álita­mál í heil­brigð­is­þjón­ustu, og veit því hvað hann er að tala um. Lík­ast til eru fáir Íslend­ingar sem hafa velt þessum hlutum jafn ítar­lega fyrir sér og hann.

Í við­tal­inu benti Vil­hjálmur á að við Íslend­ingar höfum almennt notið mik­illa for­rétt­inda en að ástandið sé mis­erfitt fyrir fólk. Hann minnt­ist á hópanna sem fjallað er um hér að ofan, sem kvarta yfir því að frelsi þeirra sé skert. Hann tal­aði um fólk í fram­varð­ar­sveitum sem hafi iðu­lega stigið fram og biðlað til fólks að sýna sam­stöðu. Um heil­brigð­is­stéttir ýmsar sem þurft hafa að tak­marka ferðir sínar um sam­fé­lagið mikið meira en gengur og ger­ist vegna hættu á smiti hjá við­kvæmum hóp­um. Allar þessar sögur sýni að sýn okkar er mis­mun­andi eftir því hvar við erum stödd. „Þetta kallar á það enn meira en áður að reyna að setja okkur í ann­arra spor. Þetta er próf­steinn á sið­ferði okkar í svo mörgu til­lit­i.“

Að standa með þeim verst settu

Með þess­ari litlu setn­ingu hittir Vil­hjálmur naglann á höf­uð­ið. Aðstæður sem þessar reyna á hversu sterkt sam­fé­lags­legt lím okkar er. Ef flestir geta sett heild­ar­hags­muni, og hags­muni ann­arra hópa, fram yfir eigin vilja og sér­tæka hags­muni, þá erum við að sýna okkur sem sið­legt sam­fé­lag. Ef okkur tekst það ekki þá eru önnur gildi, birt­ing­ar­myndir ein­stak­lings­hyggju, orðin ráð­andi, og sam­fé­lagið ekki lengur réttu megin við sið­ferði­legu lín­una. 

Vil­hjálmur sagði í við­tal­inu það aldrei rétt­læt­an­legt að fórna ein­stak­lingum og að horfast verði í augu við það að fórn­ar­kostn­aður af hörðum aðgerðum sé óhjá­kvæmi­legur vegna afleið­inga fyrir lýð­heilsu síðar meir. „Spurn­ingin er hvernig hægt er að standa mann­úð­lega að þessu og í sam­ræmi við þau gildi sem viljum vernda. Það er þessi sam­staða sem liggur sið­ferði okkar mikið til grund­vall­ar, að standa með þeim sem geta ekki varið hags­muni sína sjálf­ir. Það reynir á okkur í svona ástandi að standa með þeim verst sett­u.“

Sam­staðan byggir á trausti

Allar kann­anir benda til þess að við höfum verið á réttum stað. Sam­staðan hefur hingað til verið til stað­ar.

Í nýj­ustu könn­un Gallup, sem hefur kannað afstöðu almenn­ings til ýmissa þátta heims­far­ald­urs­ins frá því í mars, kemur til að mynda fram að 93 pró­­sent lands­­manna treysta almanna­vörnum og heil­brigð­is­yf­­ir­völdum til að takast á við COVID-19. Þegar spurt er að hvort almanna­varnir séu að gera næg­i­­lega mikið til að takast á við far­ald­­ur­inn segja 91 pró­­sent lands­­manna að þær séu að gera hæfi­­lega mikið eða að þær ættu að gera meira. Ein­ungis níu pró­­sent telja að það ætti að gera minna. Vert er að taka fram að þessar tölur mæla ekki hversu margir fylgi fyr­ir­mælum heldur hvað fólki finnst um þá sem setja þau. Aukin fjöldi fólks í t.d. versl­unum og upp­taktur í fjölda smita nýverið benda til þess að fleiri séu að slaka veru­lega á.

Til þess að sam­staðan haldi þarf að vernda traust milli þeirra sem aðgerð­unum er beint að, og þeirra sem setja þær. Það þarf að vera skýrt að við séum öll í þessu saman og að sér­reglur gildi ekki um sum­a. 

Þess vegna er það grafal­var­legt mál þegar valda­fólkið bregst og hegðar sér öðru­vísi en það er að biðja allan almenn­ing um að gera.

„Cumm­ings-á­hrif­in“

Bretum hefur gengið illa að takast á við COVID-19 og efna­hags­leg áhrif á ríkið verða ein þau alvar­leg­ustu í vest­rænum heimi. Ein ástæða þess að illa hefur tek­ist til eru kölluð „Cumm­ings-á­hrif­in“. 

Þann 23. mars ávarp­aði Boris John­son, for­sæt­is­ráð­herra Bret­lands, bresku þjóð­ina og til­kynnti um nær algjört útgöng­u­­bann. Fólk í Bret­landi átti vera heima, með örfáum und­an­­tekn­ing­­um. Ein­ungis tveir máttu koma saman á almanna­­færi, nema þeir byggju á sama heim­ili. „Þið verðið að vera heima,“ sagði for­­sæt­is­ráð­herr­ann. 

„Þú átt ekki að hitta vini. Ef vinir þínir biðja þig um að hitta sig, þá ættir þú að segja nei,“ sagði John­son og bætti við að ef fólk færi ekki að reglum hefði lög­­regla heim­ild til þess að beita sektum eða til þess að leysa upp sam­kom­­ur. 

Nokkrum dögum eftir ávarp John­son ákvað Dom­inic Cumm­ings, þá helsti póli­tíski ráð­gjafi for­sæt­is­ráð­herr­ans, að ferð­ast rúm­lega 400 kíló­metra, frá London til Dur­ham þar sem for­eldrar hans búa, með eig­in­konu sinni og ungu barni. Þetta gerði hann þrátt fyrir að hjónin væru bæði með ein­kenni sem svip­aði til COVID-19 sjúk­dóms­ins.

Síðar gáfu vitni sig fram og sögð­ust hafa séð Cumm­ings og eig­in­konu hans tví­vegis utan heim­ilis for­eldra hans í apr­íl. 

Jóhn­son varði Cumm­ings og hann var ekki rek­inn vegna þessa. 

En rann­sókn The Uni­versity Col­lege London, sem birt var í hinu virta tíma­riti The Lancet, sýndi að áhrifin af atferli Cumm­ings voru gríð­ar­leg. Traust á aðgerðum stjórn­valda dróst mikið saman eftir að í ljós kom að ekki voru gerðar sömu kröfur til eft­ir­fylgni á þeim til efsta lags­ins í valda­stig­anum og allra hinna. 

Takt­laus mis­tök sem leiddu af sér skaða

Á Íslandi þá höfum við upp­lifað nokkur atvik þar sem áhrifa­fólk hefur ekki hegðað sér í sam­ræmi við það sem stjórn­völd hafa kraf­ist af venju­legu fólki. Fyrsta skýra dæmið átti sér stað um miðjan ágúst, þegar Þór­­dís Kol­brún Reyk­­fjörð Gylfa­dótt­ir, ferða­­mála-, iðn­­að­­ar- og nýsköp­un­­ar­ráð­herra og vara­­for­­maður Sjálf­­stæð­is­­flokks­ins, fór í vin­konu­hitt­ing. Af þeim hitt­ingi voru birtar myndir af vin­kon­un­um, sem komu úr mis­mun­andi sveit­ar­fé­lögum og hitt­ast ekki reglu­lega, í einum hnapp, og ekki að virða hina svoköll­uðu tveggja metra reglu.  

Rík­­is­­stjórn­­in, sem Þór­­dís Kol­brún situr í, hafði nokkrum vikum áður hert reglur vegna þess að önnur bylgja kór­ónu­veirusmita var að gera vart við sig. Þór­­dís Kol­brún hafði auk þess skrifað grein um aðgerð­irnar í Morg­un­­blaðið með fyr­ir­­sögn­inni: „Þetta veltur á okk­­ur“. Föst­u­dag­inn 15. ágúst ákváðu stjórn­­völd að herða veru­­­lega tak­­­mark­­­anir á landa­­­mærum Íslands, sem í reynd lok­uðu land­inu að mestu fyrir komu ferða­­­manna. Við það tæki­­færi skrif­aði Þór­­dís Kol­brún í stöð­u­­upp­­­færslu á Face­book að áfram væru „per­­­són­u­bundnar sótt­­­varnir langöflug­asta tækið til að berja þessa veiru niður og hert­­­ari aðgerðir á landa­­­mærum koma aldrei í stað­inn fyrir það. Við búum í góðu sam­­­fé­lagi. Sterku sam­­­fé­lagi. Og við erum heppin með það teymi sem ráð­­­leggur okkur í gegnum þann þátt þessa risa stóra verk­efn­­­is.“

Vin­konu­hitt­ing­ur­inn átti sér svo stað dag­inn eft­ir, laug­­ar­dag­inn 16. ágúst. Þór­dís hefur síðar sagt að mynda­takan í hitt­ingnum hafi verið „takt­­laus og mis­­tök“ en að einn helsti lær­dóm­ur­inn af honum væri fyrir hana per­sónu­lega. „Gleymum því ekki að það er stór hluti þess að vera mann­eskja, að gera mis­­tök, vera takt­­laus, hafa ekki alltaf hugsað hlut­ina til enda.“ 

Skað­inn var þó lík­ast til skeð­ur. Ber­sýni­legt var að margir hugs­uðu að þeir ættu ekki að fórna sínum lífs­gæðum fyrst ráða­menn­irnir sem voru að skipa þeim fyrir fylgdu ekki eigin fyr­ir­mæl­um.

Stjórn­mála­leið­togi fer í golf

Í byrjun októ­ber voru tak­mark­anir hertar á ný, sér­stak­lega á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, vegna mik­illar aukn­ingar á smit­um. Á meðal þess sem þetta fól í sér var að golf­völlum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu var lok­að. Golf­­­sam­­­bands Íslands (GSÍ) sendi auk þess út til­mæli um að kylf­ing­ar á höf­uð­­borg­­­ar­­­svæð­inu leit­uðu ekki til golf­valla utan þess til að svala fýsn sinni.

Þann 9. októ­ber var til­kynnt um lokun vallar Golf­­­klúbbs Hvera­­­gerðis fyr­ir öðrum en fé­lags­­­mönn­um frá há­degi þann dag. Einum degi síð­ar, 10. októ­ber, spil­aði Þor­gerður Katrín Gunn­ars­dótt­ir, for­maður Við­reisn­ar, sem býr í Hafn­ar­firði og er ekki með­limur í klúbbn­um, golf í Hvera­gerði. Hún baðst afsök­unar á Face­book og skrif­aði: „Það stóð aldrei til hjá mér að fara fram­hjá neinum regl­­um. En þetta voru mis­­tök sem ég mun læra af.“

Þótt Þor­gerður Katrín sé ekki í rík­is­stjórn þá er hún for­maður stjórn­mála­flokks, sem tekur þátt í umræðu, stuðn­ingi við og gagn­rýni á aðgerðir stjórn­valda. Þegar hún fer ekki eftir settum reglum þá hefur það áhrif. 

Skila­boðin eru þau sömu og hjá Þór­dísi Kol­brúnu, að aðrar reglur gildi um stjórn­mála­el­ít­una en almúg­ann, algjör­lega óháð því hvort þær ætl­uðu að senda þau skila­boð eða ekki.

Víðir fer út fyrir vald­svið sitt

Um miðjan októ­ber fóru fram lands­leikir í fót­bolta. Í aðdrag­anda eins leiks­ins greind­ist starfs­maður Knatt­­spyrn­u­­sam­­band Íslands (KSÍ) með COVID-19 og sam­kvæmt öllu áttu þjálf­arar liðs­ins, og ýmsir aðrir því tengdu, að vera í sótt­kví, en starfs­menn sam­bands­ins höfðu orðið upp­vísir af því að virða hvorki nálægð­ar­mörk né grímu­skyldu í sjón­varp­inu fyrir framan alþjóð.

Víðir Reyn­is­son, sem hefur starfað fyrir KSÍ sem örygg­is­full­trúi, ákvað hins vegar að veita þjálf­urum liðs­ins und­an­þágu til að fylgj­ast með leik sem fór fram eftir að smitið greind­ist í gegn­um gler á efri hæðum Laug­ar­dalsvall­ar­ins. Með því fór Víðir að eigin sögn út fyrir vald­svið sitt, enda sótt­varna­lækn­is, ekki lög­reglu­manns, að gefa út slíkar und­an­þág­ur. 

Víðir við­ur­kenndi á upp­lýs­inga­fundi í kjöl­far leiks­ins að hann hefði gert mis­tök og sett af­­skap­­lega slæmt for­­dæmi með ákvörðun sinni. Hún hafi litið sér­stak­lega illa út miðað við fyrri störf hans fyr­ir KSÍ. Þjálf­ar­arnir áttu aldrei að fá horfa á leik­inn úr gler­búr­inu. Það var sér­með­ferð sem Víðir veitti þeim. 

Víðir til­kynnti að hann myndi ekki koma frekar að ákvörð­unum um íþrótta­mál í kór­ónu­veiru­far­aldr­in­um.

Fólk kemur í heim­sókn

Um miðja síð­ustu viku var greint frá því að Víðir væri með COVID-19. Það er ekki ein­ungis alvar­legt út frá per­sónu­legu heil­brigði Víðis og hans nánustu, heldur líka vegna þess að hann starfar á hverjum degi með því fólki sem er hjartað í öllum aðgerðum yfir­valda til að takast á við far­ald­ur­inn. 

Á laug­ar­dag greindi Víðir frá því að alls hefðu tólf manns orðið útsett fyrir smiti vegna kór­ón­u­veirusmits eig­in­­konu hans, að honum með­­­töld­­um. Ekki hefur tek­ist að rekja upp­­runa smits­ins. 

Um er að ræða fjöl­­skyld­u­­með­­limi og vina­­fólk sem var gest­kom­andi á heim­ili þeirra hjóna laug­­ar­dag­inn 21. nóv­­em­ber, alls um tíu manns. Fimm þeirra sem komu í heim­­sókn smit­uð­ust af veirunni. Þeirra á meðal er vina­­fólk hjón­anna, sem býr á lands­­byggð­inni en komu til höf­uð­­borg­­ar­­svæð­is­ins síð­­asta laug­­ar­dag og dvelja tíma­bundið á heim­ili Víðis sökum þess að þau þurftu að sækja lækn­is­­þjón­­ustu í borg­ina. „Dætur [vina­­fólks­ins utan af landi] kíktu stutt í kaffi á sunn­u­deg­in­­um. Vin­­kona okkar kom stutt við í kaffi líka. Börn okk­­ar, tengda­dóttir og barna­­barn komu einnig við og um kvöldið komu til okkar vina­hjón sem stopp­uðu stutt,“ skrif­aði Víðir á Face­book.

Hann sagði að þau hjónin væru búin að fara vel yfir öll sam­skiptin og höfðu fundið út að fjar­lægð sem var haldin var um eða yfir tveir metra við alla. „Hins vegar er ljóst að við pössuðum ekki upp á alla sam­eig­in­lega snertifleti. Vatnsskanna, kaffi­bollar og glös hafa senni­lega verið sam­eig­in­legir snertifletir sem hafa dugað til að smita.“

Dóm­greind­ar­brestur hefur afleið­ingar

Um þetta þarf ekk­ert að deila mik­ið. Skila­boð yfir­valda, sem Víðir hefur oft séð um að koma á fram­færi, eru að tak­marka öll sam­skipti við þá sem deila ekki með þér heim­ili. Setja hags­muni heild­ar­innar framar eigin vilja til sam­neyt­is. Ekki halda upp á afmæli. Ekki fara í jarð­ar­far­ir. Ekki bjóða vina­fólki í mat. Ekki vera með fólk úr öðrum sveit­ar­fé­lögum í gist­ingu. Eða börnin þeirra í kaffi. Verið með mjög þrönga „búbblu“. Og svo fram­veg­is. 

Eftir að upp komst um ferða­lag Dom­inic Cumm­ings í Bret­landi í vor sagði á for­síðu Daily Mail: „Á hvaða plánetu eru þeir?“ Þar var átt við Cumm­ings og for­sæt­is­ráð­herr­ann sem varði hann. Í til­vísun í leið­ara­skrif blaðs­ins á for­síð­unni sagði að Cumm­ings hafi á mjög skýran hátt brotið gegn þeim reglum sem yfir­völd voru að fara fram á að almenn­ingur fylgi. „Með því að gera það þá hefur hann gefið hverri ein­ustu sjálfselsku mann­eskju leyfi til að leika sér að heilsu almenn­ings.“

Hegðun Víðis er ekki í sam­ræmi við það sem hann hefur verið að boða, sem ein helsta rödd aðgerða sem krefj­ast mik­illa fórna frá fullt af fólki. Fórna sem fela í sér fjar­vistir frá ást­vin­um. Félags­lega ein­angr­un, tapað lífs­við­ur­væri og oft á tíðum bæði lík­am­lega og and­lega erf­ið­leika. 

Það gera flestir mis­tök í þessum mál­um, enda flókin í fram­kvæmd. Sá sem þetta skrifar er ekki und­an­tekn­ing þar á. Víðir er mann­legur eins og við hin, hefur staðið sig feiki­lega vel við for­dæma­lausar aðstæður og honum eru sendar bata­kveðj­ur. En það verður að gera rík­ari kröfur til þeirra sem sinna vald­boð­inu að vera fyr­ir­mynd­ir. Sér­stak­lega þar sem yfir­völd hafa geng­ist upp í því að fá fólk til að „Hlýða Víð­i“.

Eftir höfð­inu dansa lim­irn­ir. 

Þegar fólkið í fram­lín­unni sýnir af sér dóm­greind­ar­brest þá hefur það afleið­ing­ar, á Íslandi eins og í Bret­landi. Fleiri hætta að reyna að setja sig í spor ann­arra, og ein­beita sér frekar að eigin spor­um. 

Sam­staðan gæti lið­ast í sund­ur. Og lík­urnar á því að við föllum á sið­ferð­is­próf­inu aukast til muna. 

Von­andi ger­ist það ekki. Það er undir okkur sjálfum kom­ið.