Stundum virð­ist sem að Reykja­vík, höf­uð­borg lands­ins, eigi enga þing­menn. Samt eru þeir 22 tals­ins, rúm­lega þriðj­ungur allra sem sitja á þing­i. 

Ástæða þess er sú að það virð­ist eng­inn tala máli íbúa hennar á Alþingi þegar kemur að málum þar sem við­bótar skatt­byrði er velt af íbúum nágranna­sveit­ar­fé­laga og yfir á íbúa höf­uð­borg­ar­inn­ar. Ekki einu sinni stjórn­mála­menn, kosnir af Reyk­vík­ing­um, í flokkum sem gefa sig út fyrir að vera flokkar lægri skatta og ein­fald­ara skatt­kerf­is, láta í sér heyra vegna þess­ara mála.

Þess í stað umturn­ast þeir og taka oftar en ekki hinn pól­inn í hæð­ina. Velja að þegja eða tala jafn­vel fyrir hags­munum ann­arra en skjól­stæð­inga sinna.

Reyk­vík­ingar borga meira fyrir veitta félags­þjón­ustu

Kjarn­inn hefur und­an­farið fjallað um nokkur dæmi þar sem skatt­byrði er velt yfir á íbúa Reyk­vík­inga. Sá aukni kostn­aður leiðir til þess að borg­ar­búar greiða hærri skatta og verða fyrir þjón­ustu­skerð­ingu, þar sem fram­lög í aðra mála­flokka drag­ast sam­an.

­Fyrst skal nefna þá stað­reynd, studda gögnum frá Sam­bandi íslenskra sveit­ar­fé­laga, að hin sveit­ar­fé­lögin á höf­uð­borg­ar­svæð­inu hafa kom­ist upp með það árum og ára­tugum saman að láta íbúa Reykja­víkur greiða hærri skatta svo þau geti sloppið við að halda úti við­un­andi félags­þjón­ustu. Í umfjöllun Kjarn­ans kom fram að á árinu 2019 fóru 26 pró­sent af þeim skatt­tekjum sem Reykja­vík­ur­borg inn­heimti í að standa undir ýmis­konar félags­þjón­ustu. Ekk­ert hinna sveit­ar­fé­lag­anna á höf­uð­borg­ar­svæð­inu kemst nálægt því að nota jafn mikið af inn­heimtum skatt­tekjum sínum í þann mála­flokk. Í Kópa­vogi (14 pró­sent) og Garðabæ (15 pró­sent) var hlut­fallið lægst. 

Þar kom einnig fram að hver íbúi í Reykja­vík greiddi 256 þús­und krónur í fyrra í kostnað vegna félags­þjón­ustu sem borg­inn veitti. Um er að ræða fjár­hags­að­stoð til þeirra sem þurfa á slíkri að halda, þjón­ustu við börn og ung­linga, þjón­ustu við fatlað fólk og aldr­aða og ýmis­legt annað sem fellur undir mála­flokk­inn. Hver íbúi í Kópa­vogi borgar um helm­ing þess sem íbúi í Reykja­vík borgar í félags­þjón­ust­una, eða 130 þús­und krónur á ári. Íbúi í Garðabæ borgar litlu meira, eða 136 þús­und krón­ur. 

Reyk­vík­ingar borga þorra þess sem fer í fjár­hags­að­stoð

Það er ekk­ert val að halda úti kostn­að­ar­samri þjón­ustu fyrir við­kvæm­ustu hópa sam­fé­lags­ins. Annað hvort er það gert, eða þeir eru skildir eftir til að visna upp og deyja. Sið­legt sam­fé­lag gerir það ekki. Íbúar Reykja­víkur sjá að mestu til þess að það sé gert á höf­uð­borg­ar­svæð­inu með skött­unum sín­um. Það sést til að mynda á því að smá­hýsa­byggð fyrir utan­garðs­fólk og ýmis önnur úrræði fyrir þá sem lifa í útjaðri til­ver­unnar eru að uppi­stöðu í Reykja­vík. Varla ætla nágranna­sveit­ar­fé­lögin að halda því fram að það séu ein­ungis Reyk­vík­ingar sem lendi á því­líkum glap­stigum í líf­inu að þeir þurfi að sækja sér slíka þjón­ustu?

Mest slá­andi er mun­ur­inn þegar kemur að fjár­hags­að­stoð sem sveit­ar­fé­lögin veita íbúum. Sveit­ar­fé­lögum er skylt að veita fjár­hags­að­stoð til fram­færslu ein­stak­linga og fjöl­skyldna sem ekki geta séð sér og sínum far­borða án aðstoð­ar. Þar greiða íbúar Reykja­víkur næstum jafn mikið hver á ári til að hjálpa okkar við­kvæm­ustu bræðrum og systrum og íbúar allra hinna höf­uð­borg­ar­svæð­is­sveit­ar­fé­lag­anna gera sam­an­lagt. Mest munar á þeim og íbúum Sel­tjarn­ar­ness, sem er auð­vitað ekk­ert annað en hverfi í Reykja­vík með íbúa sem vilja ekki greiða fyrir þá þjón­ustu sem þeir þurfa eða vilja að sækja. Þess í stað nýta þeir að það er inn­an­gengt inn í íbúð nágrann­ans og borða úr ísskápnum hans. Hver íbúi í Reykja­vík greiðir enda sjö sinnum meira vegna fjár­hags­að­stoðar við íbúa sína en íbúi á Sel­tjarn­ar­nes­i. 

Reykja­vík er eina sveit­ar­fé­lagið á höf­uð­borg­ar­svæð­inu sem inn­heimtir hámarks­út­svar, 14,52 pró­sent. Það þýðir á manna­máli að íbúar í Reykja­vík borga hærra hlut­fall af launum sínum í skatta til að standa undir rekstri sveit­ar­fé­lags­ins en þeir sem búa í nágranna­sveit­ar­fé­lögum höf­uð­borg­ar­inn­ar. Hinir íbú­arnir á svæð­inu fá að borga lægri skatta og geta beint meiri fjár­munum í ýmis­konar aðra þjón­ustu en félags­lega, vit­andi það að höf­uð­borg­ar­bú­arnir borga fyrir þá. Þessu er leyft að við­gang­ast ár eftir ár.

Reyk­vík­ingar borga fyrir hús­næði fyrir lág­tekju­hópa

Annað dæmi sem Kjarn­inn hefur nýverið fjallað um er upp­bygg­ing almenna íbúða­kerf­is­ins. Það kerfi hefur verið í upp­bygg­ingu frá árinu 2016 og mark­mið þess er að bæta hús­næð­is­ör­yggi þeirra sem eru undir ákveðnum tekju- og eign­­ar­­mörkum með því að auka aðgengi að öruggu og við­eig­andi leig­u­hús­næði. Þannig á að stuðla að því að hús­næð­is­­kostn­aður sé í sam­ræmi við greiðslu­­getu þeirra sem leigja hús­næðið og fari að jafn­­aði ekki yfir 25 pró­­sent af tekjum þeirra. Fyrir voru þrjár af hverjum fjórum félags­legum íbúðum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu í Reykja­vík.

Kjarn­inn greindi frá því í byrjun nóv­em­ber að íslenska ríkið hafi alls úthlutað 15,3 millj­örðum króna í stofn­fram­lög vegna almennra íbúða á land­inu öllu frá árinu 2016, þegar lög um slík fram­lög voru sett. 

Þar af hafa 11,2 millj­arðar króna farið í fram­lög vegna upp­bygg­ingar á íbúðum í Reykja­vík sem nýtt hafa verið til annað hvort að kaupa eða byggja alls 1.923 íbúð­ir.

Allt í allt þá hafa verið veitt stofn­fram­lög úr rík­is­sjóði til að byggja 2.625 íbúðir á land­inu öllu, sem þýðir að 73 pró­sent af almennu íbúð­unum sem hafa annað hvort verið keyptar, byggðar eða eru í bygg­ingu á Íslandi öllu, eru í Reykja­vík. Íbúar hér fá að borga þessa upp­bygg­ingu lík­a. 

Með öðrum orðum þá draga íbúar Reykja­víkur nán­ast einir vagn­inn þegar kemur að því að byggja upp hús­næði fyrir lág­tekju­hópa á land­inu.

Reyk­vík­ingar borga millj­arða í Jöfn­un­ar­sjóð

Í lok síð­asta mán­aðar var líka greint frá því að Reykja­vík­ur­borg sé að skoða að höfða mál á hendur íslenska rík­inu. Ástæðan er sú að dómur sem féll í Hæsta­rétti í fyrra sýn­ir, að mati borg­ar­lög­manns, að borgin hafi verið úti­lokuð með ólög­mætum hætti frá því að eiga mögu­leika á að fá ákveðin fram­lög úr Jöfn­un­ar­sjóði sveit­ar­fé­laga sem borgin fær ekki í dag. 

Um er að ræða tekju­jöfn­un­ar­fram­lög, jöfn­un­ar­fram­lög vegna rekst­urs grunn­skóla og fram­lög til nýbúa­fræðslu. Deil­urnar snúa að uppi­stöðu að reglum sem úti­loka borg­ina frá fram­lögum í skóla­mál­um, t.d. vegna barna af erlendum upp­runa, en þau eru lang­flest í Reykja­vík (43,4 pró­sent erlendra rík­is­borg­ara á Íslandi búa í Reykja­vík­). 

Sam­an­lagt metur borgin þá upp­hæð sem hún inni á 8,7 millj­arða króna auk vaxta vegna tíma­bils­ins 2015-2019. Borgin er ekki að biðja um sér­regl­ur, heldur að það sama gildi fyrir hana og um önnur sveit­ar­fé­lög.

Jöfnunarsjóður sveit­ar­fé­laga hefur það hlut­verk að jafna mis­mun­andi útgjalda­þörf og skatt­tekjur sveit­ar­fé­laga með fram­lög­um. Honum eru tryggðar fastar tekjur á ári hverju með fram­lagi úr rík­is­sjóði, hlut­deild í útsvars­tekjum sveit­ar­fé­laga og vaxta­tekj­um. Á manna­máli þýðir þetta að sum sveit­ar­fé­lög borga meira en þau fá út úr honum og sum borga miklu minna en þau fá til baka.

Reykja­vík er langstærsta sveit­ar­fé­lag lands­ins og greiðir lang­mest allra sveit­ar­fé­laga í Jöfn­un­ar­sjóð­inn, en um 12 pró­sent af útsvari borg­ar­innar fer í hann árlega. Það gera rúm­lega ell­efu millj­arðar króna. Borgin fær til baka um átta millj­arða króna. Því greiða íbúar Reykja­víkur þrjá millj­arða króna á ári til að „jafna“ stöðu ann­arra sveit­ar­fé­laga.

Sér­reglur fyrir Reykja­vík

Sig­urður Ingi Jóhanns­son, for­maður Fram­sókn­ar­flokks­ins og ráð­herra sveit­ar­stjórn­ar­mála, tók málið upp í ávarpi sínu á árs­fundi Jöfn­un­ar­sjóðs sveit­ar­fé­laga seint í nóv­em­ber. Þar sagði hann kröfu Reykja­víkur vera vera frá­leita og hélt því fram að krafa Reykja­víkur yrði á Jöfn­un­ar­sjóð­inn, og þar með þau sveit­ar­fé­lög sem fá úr hon­um. Þessu hefur borgin hafnað og sagt að krafan sé gerð á rík­is­sjóð.

Eftir að áður­nefndur dómur í Hæsta­rétti féll í fyrra lagði Sig­urður Ingi fram frum­varp um breyt­ingu á lögum um tekju­stofna sveit­ar­fé­laga og sveit­ar­stjórn­ar­lög­um, og sér­stak­lega um for­sendur úthlut­ana úr Jöfn­un­ar­sjóði.

Í því fólst meðal ann­ars að úthlut­un­ar­reglum var breytt þannig að bætt var við sér­stökum við­mið­un­ar­flokki fyrir sveit­ar­fé­lög sem hafa 70.000 íbúa eða fleiri, sem hægt væri að skerða jöfn­un­ar­fram­lag til. Eitt sveit­ar­fé­lag er nægi­lega stórt til að falla í þann flokk, Reykja­vík­ur­borg. 

Þessi mál­flutn­ingur á ekki að koma mikið á óvart. Sig­urður Ingi er þing­maður lands­byggð­ar­kjör­dæmis fyrir flokk sem sækir fylgi sitt að mestu út fyrir höf­uð­borg­ar­svæðið og er þekktur fyrir að beita sér á stundum fyrir sér­hags­munum heima­sveita með harð­ari hætti en heild­ar­hags­mun­um. 

Einn þing­maður steig upp

Það sem kom hins vegar á óvart var hversu fáir þing­menn Reykja­víkur tóku upp hansk­ann fyrir sína skjól­stæð­inga. Eini þing­maður borg­ar­innar sem það gerði með eft­ir­tekt­ar­verðum hætti var Hanna Katrín Frið­­riks­­son, þing­­flokks­­for­­maður Við­reisn­­­ar. Hún sagði í óund­ir­­búnum fyr­ir­­spurna­­tíma á Alþingi í síð­ustu viku það liti „út fyrir að á vakt þess­­arar rík­­is­­stjórnar og allt þar til lög­­unum var breytt að gefnu til­­efni á síð­­asta ári hafi Reykja­vík­­­ur­­borg verið úti­­lokuð með ólög­­mætum hætti frá fram­an­­greindum jöfn­un­­ar­­sjóðs­greiðsl­u­m.“ Hanna Katrín fór líka yfir að óum­­deilt væri að Reykja­vík drægi vagn­inn þegar kemur að mál­efnum félags­­­þjón­­ustu ýmiss kon­­ar, líkt og rakið var hér að ofan.

Hún spurði Lilju Alfreðs­dótt­ur, mennta- og menn­ing­­ar­­mála­ráð­herra, vara­for­mann Fram­sókn­ar­flokks­ins og eina þing­manns hans úr Reykja­vík, um afstöðu hennar til þess­ara. Lilja vildi ekki gera þá afstöðu ljósa og sagð­ist ekki kunna að meta mál­­flutn­ing sem aðgreindi fólk í Reykja­vík frá íbúum lands­­byggð­­ar­inn­­ar. Við værum öll í þessu sam­­an. 

Þess í stað tal­aði ráð­herr­ann í löngu máli um fram­lög til mennta­mála, sem komu fyr­ir­spurn Hönnu Katrínar lítið við.

Borg­ar­full­trúar sem gæta ekki hags­muna borg­ar­búa

Þótt þing­menn Reyk­vík­inga stígi flestir ekki upp og gæti hags­muna þeirra sem kusu þá til starfa, þá ætti að vera ein­boðið þeir full­trúar sem sitja í borg­ar­stjórn geri það í máli þar sem skatt­greið­endur í Reykja­vík eru taldir hafa verið snið­gengnir um 8,7 millj­arða króna. Þannig hefur staðan verið í meg­in­at­rið­um, að minnsta kosti opin­ber­lega og sam­kvæmt fund­ar­gerðum borg­ar­ráðs. Með einni skýrri und­an­tekn­ingu.

Vig­dís Hauks­dótt­ir, borg­ar­full­trúi Mið­flokks­ins, setti stöðu­upp­færslu á Face­book á full­veld­is­dag­inn 1. des­em­ber þar sem sagði eft­ir­far­andi: „Undir stjórn borg­ar­stjóra er Reykja­vík­ur­borg komin í stríð við önnur sveit­ar­fé­lög í land­inu 

Ekki ein­asta í flug­vall­ar­mál­inu - heldur boðar borgin mála­ferli upp á marga millj­arða gagn­vart Jöfn­un­ar­sjóði sveit­ar­fé­laga sem myndi rústa sjóðnum eins og ráð­herra hefur marg oft farið yfir.“

Borg­ar­full­trúi Reykja­víkur kallar það stríð þegar borg­ar­yf­ir­völd eru að reyna að sækja fé sem þau telja að með réttu til­heyri borg­ar­bú­um, með vísun í dóm Hæsta­réttar og lög­fræði­á­lit sem unnin voru í kjöl­far­ið. Það er ekki hægt að skilja mál­flutn­ing hennar á annan hátt en að borg­ar­full­trúi Mið­flokks­ins sé að gæta hags­muna ann­arra en íbúa Reykja­víkur í störfum sín­um.

Og vaknar þá sú spurn­ing: hvað er hún eig­in­lega að gera í borg­ar­stjórn?

Þing­menn Reyk­vík­inga vilja svipta borg­ina skipu­lags­valdi

Í stöðu­upp­færslu Vig­dísar er líka minnst á Reykja­vík­ur­flug­völl. Nú liggur fyr­ir, enn og aft­ur, þings­á­lykt­un­ar­til­laga um þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu um fram­tíð hans. Vart er til meira lýð­skrum­s­mál en þetta, enda snýst það um að ráð­ast í ráð­gef­andi atkvæða­greiðslu til að svipta höf­uð­borg lands­ins skipu­lags­valdi yfir land­svæði innan henn­ar, sem er þó varið í stjórn­ar­skrá. 

Flutn­ings­menn þess­arar fjar­stæðu­kenndu til­lögu eru alls 25 þing­menn. Þar af nokkrir þing­menn Reykja­vík­ur. Þau eru: Inga Sæland frá Flokki fólks­ins, Þor­steinn Sæmunds­son og Ólafur Ísleifs­son úr Mið­flokknum og Brynjar Níels­son úr Sjálf­stæð­is­flokki. Þessir fjórir þing­menn vilja að skipu­lags­valdið verði tekið af því stjórn­valdi sem íbú­arnir sem kusu þau á þing, kusu til að taka ákvarð­anir fyrir sig í skipu­lags­mál­u­m. 

Sá síð­ast­nefndi, Brynjar Níels­son, hefur reyndar lýst algjör­lega önd­verðri skoðun í öðru máli, sem er þó gríð­ar­lega mik­il­vægt mál fyrir skjól­stæð­inga hans í Reykja­vík: lög­þvinguð sam­ein­ing sveit­ar­fé­laga.

Í lengri tíma hefur verið unnið að því að fækka sveit­ar­fé­lögum hér­lendis úr nú 68 í eitt­hvað vit­rænna, svo sterk­ari sveit­ar­fé­lög geti staðið undir því að veita íbúum sínum boð­lega þjón­ustu. Það mun kosta að ansi mikið af fitu verði skorið í burtu úr stjórn­enda­lagi sveit­ar­fé­laga, að ansi margir leik­endur í sveit­ar­stjórnum missi áhrif sín og að ansi mörg við­hengi þeirra missi mat­ar­hol­urnar sín­ar. Mark­miðið er að breyta sveit­ar­fé­lögum í alvöru þjón­ustu­ein­ing­ar, íbúum þeirra til heilla. Um er að ræða gríð­ar­lega hags­muni fyrir íbúa þeirra sveit­ar­fé­laga sem draga vagn­inn í veit­ingu þjón­ustu víða um land. Þar er ekki bara Reykja­vík undir heldur þétt­býl­iskjarnar eins og Akur­eyri, en íbúar hennar greiða mest allra hver fyrir veitta félags­þjón­ustu á land­inu.

Í atkvæða­greiðslu um þings­á­lykt­un­ar­til­lögu um stefnu­mót­andi áætlun í mál­efnum sveit­ar­fé­laga á þingi í jan­úar á þessu ári fór Brynjar í pontu til að gera grein fyrir atkvæði sínu. Meg­in­inn­tak áætl­un­ar­innar var að þvinga sveit­ar­fé­lög til að sam­ein­ast og að frá árinu 2026 verði ekk­ert sveit­ar­fé­lag með færri en eitt þús­und íbúa. Í ræðu Brynjars sagði hann meðal ann­ars að lög­þving­unin vefð­ist fyrir sér. „Í prinsipp­inu vefst þetta mjög mikið fyrir mér og þess vegna greiði ég ekki atkvæð­i.“ 

Þing­mað­ur­inn átti erfitt með að lög­þvinga sveit­ar­fé­lög til að sam­ein­ast en hann er ekki í neinum vand­ræðum með að styðja til­lögu um atkvæða­greiðslu um hvort það eigi að svipta borg­ina sem kaus hann á þing skipu­lags­vald­i. 

Gætið hags­muna ykkar skjól­stæð­inga

Þing­menn ýmissa kjör­dæma hitt­ast reglu­lega, þvert á flokka, til að ræða hags­muni sinna heima­byggða. Þeir ferð­ast líka saman um þau í kjör­dæma­vik­um. Þannig hefur málum verið háttað lengi. Fyrir vikið eru þeir eru vel inn í hags­munum íbúa kjör­dæma sinna. Og gæta hags­muna þeirra, jafn­vel á kostnað ann­arra íbúa lands­ins, með stundum allt að óskamm­feilnum hætt­i. 

Sama má segja um sveit­ar­stjórn­ar­full­trúa víðs­vegar um land­ið. Á meðan að hér eru 68 sveit­ar­fé­lög fyrir 368 þús­und manna þjóð þá munu þeir sem njóta kerf­is­ins berj­ast fyrir áfram­hald­andi til­vist þess. Lang­tíma­lausnin á þessum vanda er að gera landið að einu kjör­dæmi og fækka sveit­ar­fé­lögum i um tíu pró­sent af þeim fjölda sem þau eru í dag. 

Afleið­ing þess yrði millj­arða króna sparn­aður í yfir­bygg­ingu á ári, minna karp um bit­linga milli svæða, meira gegn­sæi, miklu betri nýt­ing fjár­muna og stór­bætt geta nær-­stjórn­sýsl­unnar til að veita íbúum sínum skap­lega þjón­ustu.

Þangað til að þetta ger­ist mun það tíðkast áfram að láta íbúa í stærstu þétt­býl­is­kjörnum lands­ins á hverju svæði (t.d. Ísa­fjörð­ur, Skaga­fjörð­ur, Akur­eyri, Fljóts­dals­hér­að/Norð­ur­þing og Reykja­vík) borgi hærri skatta hver til að við­halda félags­legri þjón­ustu sem íbúar í nágranna­sveit­ar­fé­lögum þeirra vilja ekki taka þátt í að borga. 

Og þangað til að þessi risa­stóru sann­girn­is- og rétt­læt­is­mál ná fram að ganga eiga Reyk­vík­ingar að gera þá kröfu á þing­menn sína og borg­ar­full­trúa að þeir gæti hags­muna sinna, líkt og kjörnir full­trúar ann­arra svæða gera mis­kunn­ar­laust.