Á síð­asta ári var mikil talað um að nota þær aðstæður sem skap­ast hafi vegna kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins til að skapa ein­hvers­konar end­ur­bætt sam­fé­lag. Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra og for­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins, sagði í við­tali skömmu eftir að far­ald­ur­inn skall á að við ættum að reyna „að koma út úr þessu saman með Ísland í upp­færslu 2.0.“ 

Hann end­ur­tók þetta svo í eld­hús­dags­um­ræðum í októ­ber í fyrra og sagði að það þyrfti að lita á stöð­una „sem tæki­færi til að upp­færa Íslands. Tækni­vædd­ara, skil­virkara, grænna, sann­gjarn­ara og kraft­meira sam­fé­lag. Það verður Ísland, upp­færsla 2.0.“

Bjarni útskýrði þetta í við­tali við Kjarn­ann þannig að hann sæi mörg tæki­færi til hag­ræð­ingar í opin­bera geir­an­um, að þeim verkum í einka­geir­anum sem gengu ekki upp yrði hætt og að eggj­unum í körf­unni yrði fjölg­að. Til við­bótar hefur Bjarni beitt sér mjög fyrir auk­inni staf­rænni opin­berri þjón­ustu, með eft­ir­tekt­ar­verðum árangri. 

Ef þessi sýn er mátuð við helsta kosn­inga­mál Sjálf­stæð­is­flokks­ins fyrir kosn­ing­arnar 2016, sem voru að standa gegn kerf­is­breyt­ingum og nýrri stjórn­ar­skrá, er ljóst að Bjarni er alls ekki þeirrar skoð­unar að hér sé þörf á nýju stýri­kerfi, heldur upp­færslu á kerfum sam­fé­lags­gerð­ar­innar og efna­hags­lífs­ins sem flokkur hans hefur meira og minna smíðað í gegnum ára­tug­ina. 

Þegar Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn talar um stöð­ug­leika þá er það nákvæm­lega þetta sem hann á við, að kerfin hans verði látin í frið­i. 

Það sem er að

En hvaða kerfi eru þetta? 

Í fyrsta lagi er um að ræða sjáv­ar­út­vegs­kerf­ið. Allar kann­an­ir, um ára­bil, sýna að um það ríkir mikið ósætti. Á meðan hefur púk­inn spik­fitnað á fjós­bit­anum og notað þann ævin­týra­lega auð sem þjóð­ar­auð­lindin hefur fært honum til að herða ítök sín á öðrum sviðum sam­fé­lags­ins. Til er orðin ofur­stétt, valda­el­íta sem þrífst á gráa svæð­inu milli atvinnu­lífs og stjórn­mála og hefur sankað að sér völdum og áhrifum sem færa má góð rök fyrir að séu lýð­ræð­is­lega hættu­leg. Kerfin verja til­vist þess­arar ofur­stétt­ar. 

Vel borg­aðir og áhrif­arikir hags­muna­verðir benda ítrekað á að kerfið sé sjálf­bært, það sé hið eina í heim­inum sem sé ekki nið­ur­greitt með rík­is­styrkjum og að það skipti svo miklu máli efna­hags­lega fyrir þjóð­ar­búið að ekki megi hrófla við neinu.

Ef farið er í gegnum þessi rök þá má benda á að Haf­rann­sókn­ar­stofnun leggur nú til að næstum 20 pró­sent sam­drátt á veiðum á þorski á tveimur fisk­veiði­árum meðal ann­ars vegna þess að „stofn­stærðin hefur verið ofmetin á und­an­förnum árum.“ Það var engin loðna veidd hér 2019 og 2020 og við tökum virkan þátt í að veiða miklu meira af mak­ríl en ráð­gjöf mælir með. Eitt­hvað virð­ist hafa farið veru­lega úrskeiðis í sjálf­bærni­vernd­inn­i. 

Það að halda því fram að kerfi þar sem afla­heim­ildir eru gefnar í upp­hafi án end­ur­gjalds njóti ekki neinna rík­is­styrkja er svo ein­fald­lega hlægi­legt. Miðað við síð­ustu gerðu við­skipti með kvóta þá er virði afla­heim­ildana 1.200 millj­arðar króna. 

Þeir sem selja sig út úr þessu kerfi fara þaðan með ótrú­legar fjár­hæð­ir. Það sást til að mynda nýverið þegar undir 30 pró­sent hlutur í Síld­ar­vinnsl­unni var seldur á næstum 30 millj­arða króna. Ofan á þetta hefur þessi hópur í næstum ald­ar­fjórð­ung getað veð­sett þessa þjóð­ar­eign í bönkum til að fá hund­ruð millj­arða króna í lán til að kaupa upp sam­keppn­is­að­ila og breiða úr sér inn í aðra geira.

Fiskur verður enn veiddur og unn­inn og því hæfi­leik­a­ríka fólki sem starfar innan sjáv­ar­út­vegs mun áfram geta unnið að fram­þró­un, virð­is­aukn­ingu og annarri sókn fyrir sjáv­ar­fang með til­heyr­andi verð­mæta­sköpun fyrir efna­hags­kerfið í heild þrátt fyrir að eig­andi auð­lind­ar­innar fái rétt­lát­ari rentu fyrir afnot af henni. Mik­il­vægi grein­ar­innar fyrir þjóð­ar­búið verður því enn óbreytt, og geta hennar til fjár­fest­ingar líka, þótt hand­fylli manna og afkom­endur þeirra taki ekki til sín tugi millj­arða króna til að breiða úr sér ann­ars stað­ar, og utan sjáv­ar­út­vegs­geirans.

Það sem er hægt að gera

Það er hægt að ná sátt í þessum mála­flokki með ýmsum hætti. Til að byrja með má tryggja að afla­heim­ildir verði aft­ur­kall­aðar á ákveðnu tíma­bili og þeim end­ur­út­hlutað gegn gjaldi. Sam­hliða væri hægt að skerpa veru­lega á reglu­verki þannig að fólk sem sann­ar­lega er tengt sé skil­greint þannig í lög­um. Ekk­ert af þessu var gert á yfir­stand­andi kjör­tíma­bili þrátt fyrir vil­yrði þar um.

Næst væri hægt að skikka öll sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki sem halda á t.d. meira en fimm pró­sent afla á skráðan hluta­bréfa­markað þannig að líf­eyr­is­sjóð­ir, í eigu almenn­ings, geta komið að eign­ar­haldi þeirra. 

Til að koma í veg fyrir þá gölnu auð­söfnun sem fylgir útgöngu manna sem hafa kom­ist yfir kvóta væri svo hægt að leggja á sér­stak­an, og helst háan, útgöngu­skatt á við­skipti með félög sem halda á afla­heim­ild­um. 

Ný fram­færslu­kerfi

Í öðru lagi er um að ræða kerfin sem halda fólki í fátækrar­gildr­um. Það þarf að færa skatt­byrði frá þeim sem slig­ast undan henni, og í meira mæli yfir til þeirra sem geta borið hana.

Til að mæta því for­dæma­lausa atvinnu­leysi sem við stöndum frammi fyr­ir, lang­vinni jað­ar­setn­ingu erlendra rík­is­borg­ara, öryrkja, hluta líf­eyr­is­þegar og ann­arra lág­tekju­hópa og þeim áskor­unum sem fylgja sjálf­virkni­væð­ingu fjórðu iðn­bylt­ing­ar­inn­ar, þarf að laga flókin og órétt­lát fram­færslu­kerf­i. 

Ísland er ríkt land með mikið af nátt­úru­auð­lindum og ógrynni mögu­leika. Það þarf að fara að líta á ofan­greint fólk, sem eru tug­þús­undir manns, sem tæki­færi, ekki byrð­i. 

Það þarf ein­fald­lega að skil­greina fólk sem inn­viði og fjár­festa veru­lega í að gefa því betri tæki­færi til að lukk­ast í líf­inu, jafn­vel þótt það sé með aðeins öðru­vísi áferð, áhuga­svið og takt en þeir sem stjórna flestu í þessu landi. Á sama hátt og það er talið skila sér marg­falt til baka til lengri tíma að leggja vegi, grafa göng, byggja brýr og draga ljós­leið­ara inn á hvert heim­ili þá mun frek­ari fjár­fest­ing í fólki gera slíkt hið sama. 

Það þarf að ein­falda fram­færslu­kerfi, afnema skerð­ing­ar, hækka grunn­fram­færslu og inn­leiða frek­ari hvata til virkni. Þetta má kall­ast hvað sem er. Borg­ara­laun. Útgreið­an­legur per­sónu­af­slátt­ur. Íslands­kaup. Það skiptir ekki máli. Lyk­il­at­riðið er að vinda ofan af kerfum sem festa fólk í fátækt, sviptir það tæki­færum og er með inn­byggða nei­kvæða hvata sem letja fólk til virkn­i. 

Mark­mið fram yfir leiðir

Í þriðja lagi er um að ræða breyt­ingar á stjórn­ar­skrá. Í dag er við lýði ein­hvers konar gas­lýs­ing um að algjör þverpóli­tísk sam­staða þurfi að ríkja til að hægt sé að breyta stjórn­ar­skrá. Sam­kvæmt því hefur hver og einn neit­un­ar­vald yfir þeim. Út úr því kófi verðum við að kom­ast.

Það er meiri­hluti hjá þjóð­inni og á meðal kjör­inna full­trúa fyrir því að ráð­ast í nauð­syn­legar breyt­ingar á því plaggi sem myndar und­ir­stöð­una í íslenskri sam­fé­lags­gerð. Þessir hópar verða að hætta að takast á inn­byrðis um leiðir og koma sér saman um sam­eig­in­leg mark­mið. 

Þau gætu verið eft­ir­far­and­i: 

Að í stjórn­ar­skrá verði sett auð­linda­á­kvæði sem segir til um að íslensk þjóð eigi auð­lindir lands­ins og að þeim sé ein­ungis úthlutað til not­enda tíma­bundið gegn réttu gjald­i. 

Að í stjórn­ar­skrá sé kveðið á um að öll atkvæði í þing­kosn­ingum gildi jafnt og að landið verði eitt kjör­dæmi.

Að í stjórn­ar­skrá sé ákvæði sem heim­ili lýð­ræð­is­lega kjörnum full­trúum okkar að fram­selja vald til að geta tekið fullan þátt í alþjóða­sam­starfi, sé fyrir því meiri­hluti.

Að í stjórn­ar­skrá sé ákvæði um umhverf­is­vernd.

Að breyt­ingar á stjórn­ar­skrá séu sam­þykktar í þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu og að ákveðið hátt hlut­fall þjóð­ar­innar geti skotið málum í þjóð­ar­at­kvæði að fyr­ir­fram skil­greindum for­sendum upp­fyllt­u­m. 

Þetta eru stóru mark­mið­in. Miklu fleiri eru hlynntir því að þau verði grund­völlur að stjórn­ar­skrár­breyt­ingum en þeir sem vilja engar breyt­ing­ar. Það þarf að hætta að láta kreddur ráða för í mál­inu og finna brúk­lega lausn sem skilar árangri innan ásætt­an­legs tíma. Ann­ars vinna þeir sem vilja engar breyt­ingar áfram alla slagi, og beita sér­kenni­lega neit­un­ar­vald­inu sem breyt­inga­þyrst fólk færir þeim, þrátt fyrir að ein­ungis rétt um þriðj­ungur þjóð­ar­innar styðji þá flokka.

Eigna­bóla er ekki það sama og efna­hags­fram­farir

Í fjórða lagi þarf að marka ein­hverja skýra stefnu um hvernig umgjörð fjár­mála­kerf­is­ins hér­lendis á að vera. Borin von virð­ist að erlendir bankar kaupi í íslensk­um. 

Síð­ast tók fimm ár að breyta einka­væddu fjár­mála­kerfi í vítís­vél. Næsta, og mik­il­vægasta, skrefið í sölu á Íslands­banka verður tekið eftir kom­andi kosn­ing­ar. Hvert það verður ræðst af því hverjir stýra land­inu. Afar mik­il­vægt er að það skref verði stigið á þjóð­hags­legum for­send­um, ekki for­sendum fjár­magns­eig­enda og fjár­mála­kerf­is­starfs­manna í leit að frek­ari þókn­ana­tekj­um.

Það á ekki að koma neinum á óvart að mikil þátt­taka hafi verið í nýaf­stöðnu hluta­fjár­út­boði Íslands­banka. Hluta­bréfin voru hræó­dýr og verð­lögð langt undir eigin fé bank­ans, aðgerðir vegna kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins hafa ýtt sparn­aði út af inn­láns­reikn­ingum og yfir í áhættu­sam­ari ávöxtun og ódýrir pen­ingar flæða um hinn vest­ræna heim vegna hamlausrar pen­inga­prent­un­ar. Það má þó ekki rugla saman eigna­bólu og efna­hags­fram­för­u­m. 

Enn standa eftir sömu áhyggjur og upp­haf­lega þegar ráð­ist var í sölu á banka að kröfu eins stjórn­ar­flokks. Um þær má lesa hér.

Lyftið lok­inu

Sam­hliða þarf að gera upp þá end­ur­út­deil­ingu gæða sem átti sér stað eftir síð­asta efna­hags­á­fall, og hefur að uppi­stöðu farið fram á bak­við luktar dyr. Sú end­ur­út­deil­ing myndar nefni­lega grunn­inn að stöðu þeirra sem ráða mestu í íslensku atvinnu­lífi í dag. Þeir fengu margir hverjir aðgengi að tæki­færum og bruna­út­sölum á eignum í gegnum kunn­ings­skap eða hags­muna­gæslu sem öðrum stóð ekki til boða. 

Það þarf að skipa rann­sókn­ar­nefnd Alþingis sem fær það hlut­verk að lyfta lok­inu af starf­semi Eigna­safns Seðla­banka Íslands (um 500 millj­arða króna eignir sem voru seldar eða þeim ráð­stafað), Fjár­fest­inga­leið Seðla­banka Íslands (yfir 200 millj­arðar króna sem ferjaðir voru til lands­ins með afslætt­i), starf­semi Lind­ar­hvols (sem kom um 460 millj­arða króna virði af stöð­ug­leika­fram­lögum í verð á skömmum tima) og starf­semi slita­stjórna föllnu bank­anna (sem seldu ógrynni eigna til hinna og þessa en hafa ekki talið sig þurfa með nokkrum hætti að gera grein fyrir þeirri ráð­stöfun gagn­vart öðrum en kröfu­höfum þrátt fyrir að þær hafi leitt af sér miklar sam­fé­lags­legar afleið­ing­ar). 

Slíkt rann­sókn­ar­skýrsla á end­ur­út­deil­ingu gæð­anna gæti farið langt með að græða það svöðu­sár van­trausts sem er til staðar í íslensku sam­fé­lagi vegna eft­ir­mála banka­hruns­ins. Kannski yrði nið­ur­staðan sú að allt var gert með réttum hætti. Og því ættu allir sem að mál­unum komu að fagna. Kannski yrði nið­ur­staðan önn­ur. Og þá þarf að takast á við hana. 

Ekki fest­ast í kreddum

Í fimmta lagi þarf að móta skýra stefnu varð­andi heil­brigð­is­mál á Íslandi til fram­tíð­ar. Þessi mála­flokkur var sá sem flestir kjós­endur töldu þann mik­il­væg­asta fyrir kosn­ing­arnar 2016 og 2017. Birt­ing­ar­mynd þess var meðal ann­ars stærsta und­ir­skrifta­söfnun í sögu lands­ins, þar sem 85 þús­und manns kröfð­ust end­ur­reisnar heil­brigð­is­kerf­is­ins. Nú, fimm árum síð­ar, er staðan sú að neyð­ar­á­stand ríkir á mörgum deildum Land­spít­al­ans, meðal ann­ars bráða­mót­töku, vegna álags og mann­eklu. Geð­heil­brigð­is­mál eru enn í ógöngum og biðlistar eftir við­un­andi þjón­ustu innan þess mála­flokks eru með öllu óboð­legir í sam­fé­lagi sem kennir sig við vel­ferð.

Flest hjúkr­un­ar­heim­ili glíma við mik­inn rekstr­ar­vanda og pláss á þeim eru ekki nægi­lega mörg, með til­heyr­andi við­bót­ar­á­lag á spít­al­ann sem verður þá að halda inni öldruðum sjúk­lingum l lengri tíma en nauð­syn­legt þyk­ir. 

Ofan á allt þetta er íslenska þjóðin að eld­ast hratt og á næstu þremur ára­tugum mun þeim lands­mönnum sem eru yfir 65 ára gamlir fara úr því að vera sjö­undi hver íbúi lands­ins í að vera fjórði hver. 

Hingað til hefur verið brugð­ist við þessu ástandi með plástrun og umræðan snýst aðal­lega um hvaða rekstr­ar­form eigi að vera á heil­brigð­is­þjón­ustu, ekki hvernig fjár­munir nýt­ist best til að veita sem mesta og áhrifa­rík­asta þjón­ustu. Kreddur eru alls­ráð­and­i. 

Það ættu að vera mikil tæki­færi fyrir hug­aða stjórn­mála­menn að móta skýra stefnu í heil­brigð­is­málum og leggja hana fram sem val­kost við þær kredd­ur. 

Ein­fald­ara Ísland

Í sjötta lagi þarf að ein­falda stjórn­sýslu. Fækka þarf sveit­ar­fé­lögum hratt til að þau ráði við að sinna þeirri þjón­ustu sem þeim er falið og sam­hliða á að færa meiri þjón­ustu í nær­sam­fé­lag­ið. 

Það þarf að auka skil­virkni opin­berrar þjón­ustu. Það felur ein­fald­lega í sér að þeir fjár­munir sem við setjum í hana séu betur nýtt­ir. Að minna sé sóað í óþarfa og meira sé nýtt í að bæta þjón­ustu við íbúa lands­ins, hvort sem um sé að ræða úr hendi ríkis eða sveit­ar­fé­laga. 

Í þessu getur falist frek­ari sam­ein­ing stofn­ana, skil­virk­ari þjón­ustu­samn­ing­ar, skyn­sam­legri inn­kaup og aukið raf­rænt þjón­ustu­fram­boð.

Þetta skilar ein­fald­ara og skil­virkara Íslandi.

Það þarf nýtt stýri­kerfi

Í fyrra var greint frá því að iPhone 5, snjall­sími sem kom á markað árið 2013, myndi ekki lengur ráða við nýjar upp­færsl­ur. Fram­farir í tækni og auknar kröfur neyt­enda gerðu það að verkum að það þarf nýrri útgáfu af sím­anum til þess.

Á sama hátt þarf ný stýri­kerfi í íslenskt sam­fé­lag. Það sem er til staðar er úrelt og þjónar ekki þörfum þorra þjóð­ar­inn­ar. 

Það sem stendur í vegi fyrir þessu er sund­ur­lyndi þeirra stjórn­mála­manna sem þó vilja þessar breyt­ing­ar. Þeir eru flestir miklir eft­ir­bátar varð­manna gild­andi kerfis þegar kemur að stjórn­mála­legri kænsku. Árangur í stjórn­málum ræðst nefni­lega ekki af því hversu margir segj­ast vera fylgj­andi stefnu­málum í skoð­ana­könn­un­um. Þá væri íslenskt sam­fé­lag allt öðru­vísi en raun ber vitni. Þeir sem hafa náð mestum árangri í stjórn­málum á Íslandi á und­an­förnum árum eru stjórn­mála­menn sem ná að halda völdum þrátt fyrir sífellt minna fylgi og miklar per­sónu­legar óvin­sæld­ir. Að vera full­trúar mik­ils minni­hluta þjóð­ar­innar en leggja samt sem áður nær allar línur um innan hvaða marka hún eigi að lifa og starfa. Í nafni stöð­ug­leika. 

Það vita líka stjórn­mála­leið­togar eins og Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra. Í aðdrag­anda kosn­inga árið 2016 úti­lok­aði hún stjórn­ar­sam­starf við Sjálf­stæð­is­flokk­inn á nákvæm­lega þessum for­send­um. Í sam­tali við Kjarn­ann sagði hún: „Hann stimpl­aði sig frá sam­starfi við stjórn­ar­and­stöð­una þegar hann lýsti því yfir að hann muni berj­ast gegn öllum kerf­is­breyt­ing­um.“ Ári síðar hafði henni snú­ist hug­ur. Og síðan hefur engu kerfi verið breytt. Í nafni stöð­ug­leika.

Þess vegna byggjum við enn á kerfum sem leiða af sér sífellt meiri mis­skipt­ingu auðs, tæki­færa, lífs­gæða og valds. Kerfa sem eru að stóru leyti ástæðan fyrir tor­tryggn­inni og sund­ur­lynd­inu sem er í íslensku sam­fé­lagi. Kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn hefur ýkt þessa mis­skipt­ingu til muna, enda sumir sem hagn­ast veru­lega á honum og eigna­bólunni sem hann skap­aði, á meðan að tug þús­undir manna munu drag­ast enn frekar aftur úr í lífs­gæða­kapp­hlaup­inu. Í nafni stöð­ug­leika.

Það er hægt að kjósa um þessi kerfi í haust. Áhuga­vert verður að sjá hvort hinir eilífu tap­arar íslensku stjórn­mála, sem annað hvort ná aldrei inn í rík­is­stjórnir eða fara þangað á for­sendum þeirra sem hafa alltaf ráð­ið, tak­ist loks að finna leið til þess að kom­ast til valda án þess að gefa eftir öll sín helstu grund­vall­ar­mál.

Og að loks­ins tak­ist að inn­leiða íslenskt stýri­kerfi sem virkar fyrir meiri­hluta almenn­ings, en ekki aðal­lega fyrir þrönga sér­hags­muna­hópa.