„Jafn­vel þó að okkur tak­ist að ná smit­unum niður í lítið sem ekk­ert þá verður þetta mjög erfitt. Við verðum að halda áfram öllum þessum aðgerðum og það er oft mjög íþyngj­andi. Auð­vitað eru frá­bærar fréttir að Bretar séu að fara að bólu­setja í næstu viku og ef við erum ekki aft­ast í lest­inni þá verður þetta skárra með vor­in­u.“

Þetta segir Sóley Kaldal, áhættu- og örygg­is­verk­fræð­ingur og sér­fræð­ingur í alþjóð­legum örygg­is­mál­um. Hún vinnur hjá Land­helg­is­gæslu Íslands og í örygg­is­stefnu­mótun fyrir stofn­un­ina. Hún flutti til Íslands með fjöl­skyldu sína frá Banda­ríkj­unum þegar fyrsta bylgja COVID-19 skall á snemma í vor og fór beint að starfa fyrir almanna­varnateymið. 

Hún segir að fólkið innan teym­is­ins hafi alltaf náð að halda í húmor­inn – og að aldrei sé neinn upp­gjaf­ar­tónn í hópn­um. Kjarn­inn spjall­aði við Sól­eyju um það hvernig var að flytja heim við þessar skrítnu aðstæð­ur, vinn­una hjá Land­helg­is­gæsl­unni og fyrir almanna­varnir – og hvernig hún sér fyrir sér næsta ár varð­andi COVID-19.

Eigum að vera her­laus þjóð – en þó ekki án varna

Þegar Sóley er spurð út í hlut­verk Land­helg­is­gæsl­unnar á COVID-­tímum þá segir hún að það sé meðal ann­ars að sjá um sjúkra­flutn­inga, bæði inn á land og út á sjó. „Flug­deildin okkar hefur þurft að aðlaga verk­ferla sína mikið að þessu, hvernig COVID-­sjúk­lingar eru fluttir og bak­varða­sveit og annað slíkt. Svo sem partur af við­bragðs­kerf­inu þá erum við með sér­fræð­inga á skrif­stofu eins og mig sem taka þátt í teym­is­vinnu undir stjórn almanna­varna.“

Land­helg­is­gæslan sinnir auð­vitað öðrum mörgum og mis­mun­andi verk­efnum og bendir Sóley að gæslan sé örygg­is­stofnun Íslend­inga. Bæði hvað varðar öryggi borg­ar­anna og að fylgj­ast með haf­stæð­unum okk­ar. Svo sinni gæslan ákveðnu örygg­is­hlut­verki en Ísland er sam­starfs­að­ili innan Atl­ants­hafs­banda­lags­ins.

„Ég tel að Ísland þurfi að vera í ein­hvers konar varn­ar­banda­lagi, en ég tel að þjóð geti ekki verið algjör­lega án varna. Ég tel á sama tíma að Ísland ætti ekki að vera með neinn her, við eigum að vera her­laus þjóð. En það er mjög gott að vera í banda­lagi þjóða um varn­ir. 

Ef maður ætlar að vera í banda­lagi þá þarf maður nátt­úru­lega að leggja eitt­hvað af mörkum – og við leggjum af mörkum inn í sviðs­mynd Atl­ants­hafs­banda­lags­ins mjög stórt svæði á Norð­ur­slóðum sem er teng­ing aust­urs til vest­urs. Þannig að ef við erum að fylgj­ast vel með okkar svæðum þá erum við að leggja ýmis­legt af mörkum inn í varn­ar­sam­starf­ið,“ segir hún. 

Sóley bendir á að Ísland stefni á að vera her­laust áfram. „Það er eng­inn vilji til að breyta því en ríki þurfa samt að hafa rík­is­stofnun sem fylgist með aðstæðum og tengir sig inn í varn­ar­sam­starf erlendis – ásamt því að sinna örygg­is­málum á breiðum grund­velli.“

Þurfum að geta virkjað erlent sam­starf mjög hratt

Hug­tökin „security“ og „sa­fety“ eru aðgreind í fræð­unum og sinnir Land­helg­is­gæslan hvoru tveggja en á íslensku er þau þýdd „vernd“ og „ör­ygg­i“. 

„Þannig að við erum bæði að fylgj­ast með íslenskum haf­svæðum út frá leit og björgun og meng­un­ar­slysum og fleira svo allir séu örugg­ir. Við fylgj­umst einnig með óæski­legum ferð­um, lög­brotum og öðru sem ekki telst sem eðli­leg för,“ segir Sól­ey. 

„Security“ eru varnir gegn árás af ásetn­ingi en „sa­fety“ eru varnir gegn því sem ger­ist til­fallandi. „Hið síð­ara fyllir meira hvers­dag­inn okkar – almenn slys, sjúk­dómar og annað sem ger­ist án þess að ein­hver beiti ofbeldi. Það sem ég skoða hjá stofn­un­inni er að athuga hvaða búnað við þurfum við að hafa til að vera með lág­mark­s­við­bragðs­getu, hvar eigum við að stað­setja hann og við hverja við eigum að hafa sam­band. Við erum eyríki og erum með risa­stór haf­svæði þannig að við þurfum að geta virkjað erlent sam­starf mjög hratt ef það verða slys yfir ákveð­inni stærð­argráðu.“

Sóley segir að þess vegna séu Íslend­ingar í miklu norð­ur­slóða­sam­starfi en innan þess eru Norð­ur­löndin fimm, sem og Banda­rík­in, Kanada og Rúss­land. „Þau eiga erfitt með að tryggja björg­un­ar- og við­bragðs­getu á norð­ur­slóðum vegna þess að þetta er svo erfitt haf­svæði; myrk­ur, kuldi og mikil öldu­hæð og ann­að. Við erum að reyna að samnýta úrræði okkar og stytta boð­leiðir þannig að um leið og eitt­hvað ger­ist á haf­svæðum norður af þessum löndum þá getum við alltaf haft sam­band með mjög skömmum fyr­ir­vara og óskað eftir því að fá við­bragðsein­ingar þeirra, hvort sem það eru flug­vél, þyrla, varð­skip til hjálp­ar,“ segir hún. 

Sam­starfið heldur áfram í gegnum net­forrit

Sam­starfið hefur gengið mjög vel, að sögn Sól­eyj­ar. „Það er mik­ill sam­starfsvilji meðal þess­ara þjóða og virki­lega skemmti­legt að vinna í þessum hópi.“ Hún bendir á að Íslend­ingar séu með for­mennsku í Norð­ur­skauts­ráð­inu og á sama tíma sé Land­helg­is­gæslan með for­mennsku í Sam­tökum stand­gæsla á Norð­ur­slóðum (e. Arctic Coast Guard For­um). 

Til stendur að hafa stóra björg­unaræf­ingu í apríl næst­kom­andi en Sóley segir að enn sé ekki ljóst hvort af henni verði vegna far­ald­urs. „Það stefnir í það ef COVID leyfir að það verði alls konar ein­ingar frá þessum löndum sem koma til Akur­eyrar og þá líkjum við eftir stór­slysum um borð í far­þega­skipi, þar sem ferja þyrfti fjölda fólks og leka í olíu­tönkum þannig að girða þyrfti af lek­ann.“

Þrátt fyrir far­aldur þá heldur sam­starfið áfram í gegnum net­forrit. „Það getur auð­vitað verið erfitt þar sem þetta eru her­tengdar stofn­anir í hinum lönd­un­um. Annað hvort er hrein­lega ekki strand­gæsla hjá þessum lönd­um, eins og í Dan­mörku til dæmis þar sem sjó­her­inn sér um gæslu. Í Banda­ríkj­unum og Kanada eru strand­gæslur en þær eru tengdar her­stofn­unum þannig að það getur verið erfitt að hitt­ast á fjar­fundum upp á upp­lýs­inga­ör­ygg­i.“

Íslend­ingar óform­legri í sam­skiptum

Hvernig er að vera eina landið ekki með her í þessum sam­skipt­um? 

Sóley segir að vegna þess að Ísland sé í Atl­ants­hafs­banda­lag­inu (NATÓ) þá þekki Land­helg­is­gæslan alla þá ferla sem starfað er eftir þegar um hern­að­ar­sam­starf er að ræða. 

„Það sýna því allir fullan skiln­ing og bera mikla virð­ingu fyrir Land­helg­is­gæsl­unni sem sinnir að miklu leyti þessum verk­efnum sem eru innan Atl­ants­hafs­banda­lags­ins. Gæslan sér um þann hluta sem við­kemur þessum borg­ara­legu skyldum og við upp­lifum ekki að við séum eitt­hvað minni mátt­ar. 

Það helsta er kannski að við Íslend­ing­arnir erum svo­lítið óform­legri í sam­skiptum við yfir­menn og hvernig við ávörpum hvert ann­að. Í þessum hern­að­arstrúktúr segir þú ekki hvað sem er við hvern sem er en við Íslend­ingar erum svo smá að við bara tölum öll sam­an,“ segir hún. 

Ynd­is­legt að vera komin heim

Sóley flutti til Íslands í fyrstu bylgju COVID-19 frá Banda­ríkj­un­um, eins og áður seg­ir, en hún og eig­in­maður hennar hafa búið víða um heim í gegnum árin. „Það er ynd­is­legt að vera komin heim og ég upp­lifði það sér­stak­lega þarna í fyrstu bylgj­unni af COVID að ég sá ótrú­leg­ustu Íslend­inga, sem ætl­uðu sér aldrei að flytja heim, koma heim. Það var svo þægi­legt hvað far­ald­ur­inn var smár í sniðum hér og öllu vel stýrt hérna. Við­brögð­unum hefur verið stýrt á heims­mæli­kvarða á Íslandi en eftir því sem lengra dregst á far­ald­ur­inn þá verður erf­ið­ara að fá fólk til sam­starfs og allir verða þreytt­ir. Verk­efnin fara að verða meira íþyngj­andi vegna þess að þau koma ofan í öll önnur verk­efni sem þarf að sinna.“

Sóley segir að fjöl­skyld­unni hafi hálf part­inn liðið eins og flótta­mönnum en þau bjuggu í New Haven í Conn­ect­icut og þurftu þau að ákveða á fjórum dögum hvort þau myndu flytja aftur heim til Íslands – og í raun flýja Banda­rík­in. 

„Við eigum tvö börn og við þurftum að pakka allri búslóð­inni og gefa – en við gátum ekki selt hana. Svo þurftum við að kaupa flug­miða og fljúga heim. Þetta var í mars en vinir okkar voru í „lock­down“-á­standi alveg fram á haust. Þau upp­lifðu engan eðli­legan tíma en börnin þeirra voru til dæmis ekk­ert í skól­anum og komust þau ekki einu sinni út á róló. Öllum opin­berum leik­svæðum var lokað og mátti eng­inn fara neitt eða gera neitt.“

Sóley segir að henni hafi runnið blóðið til skyld­unnar þegar far­ald­ur­inn bloss­aði fyrst upp. „Ég vissi strax í jan­ú­ar, ver­andi í áhættu­stýr­ingu og örygg­is­stefnu­mót­un, að byrjað var að und­ir­búa við­brögð við því ef þessi veira kæmi – þegar þetta var ennþá auka­grein á blað­síðu þrjú og fjögur í blöð­un­um.“

Fór strax að und­ir­búa sig and­lega

Land­helg­is­gæslan er partur af björg­un­ar­mið­stöð­inni í Skóg­ar­hlíð og segir Sóley að þar hafi strax verið byrjað að dusta rykið af áætl­unum og fara yfir það hvað yrði gert ef veiran kæmi til lands­ins. 

Hún segir að strax eftir ára­mót hafi hún byrjað að búa sig and­lega undir það að veiran kæmi – eða um leið og hún frétti af henni. Kenn­ari í skól­anum hennar hafði það á orði að þessi sjúk­dómur yrði skæður og að hann myndi hafa mikil áhrif. „Svo varð það bara raun­in. Ég fékk þannig séð langan aðdrag­anda sem áhættu­verk­fræð­ingur til að setja upp í höfð­inu hvað væri að fara að ger­ast.“ 

Svo þegar Sóley kom heim í byrjun mars þá hafði hún strax sam­band við sína yfir­menn hjá Land­helg­is­gæsl­unni og byrj­aði hún strax að vinna aðgerðateymi undir stjórn almanna­varna en öll starf­semin er í sama húsi í Skóg­ar­hlíð.

„Öllum starfs­mönnum sem vett­lingi gátu valdið voru settir í sam­hæf­ing­ar­stöð­ina og deildum við með okkur verk­efnum sama hjá hvaða stofn­unum við vor­um. Ég var til dæmis í við­bragð­steymi með slökkvi­lið­inu, Slysa­varna­fé­lag­inu Lands­björg, almanna­vörnum og Land­spít­al­an­um.“

Sú vinna gekk mjög vel, að hennar sögn. „Það var mjög gott að vinna með þessu frá­bæra fólki. Til­gang­ur­inn með Skóg­ar­hlíð­inni er að hafa stuttar boð­leiðir á milli við­bragðs­að­ila. Þó eru eld­veggir á milli stofn­ana en voru þeir allir felldir niður um leið og far­ald­ur­inn skall á.“

Hún segir að venju­lega sé mikil skipt­ing þarna á milli en í fyrsta skipti hafi hún upp­lifað ákveðna blöndun þar sem allir voru að deila mis­mun­andi þekk­ingu og reynslu. „Það var algjör­lega frá­bært og skemmti­legt sam­starf. Allir ætl­uðu sér ein­hvern veg­inn að kom­ast í gegnum þetta – enda Íslend­ingar mjög góðir að gera það í ham­för­u­m.“

Auð­vitað gera allir ein­hvern tím­ann mis­tök

Hvernig upp­lifir Sóley þessa þriðju bylgju miðað við þá fyrstu? 

Hún segir að núna sé ekki um að ræða sömu for­dæma­lausu stöð­una. „Nú eru komin for­dæmi og það er auð­veld­ara fyrir stofn­anir og fyr­ir­tæki að skilja þau skila­boð sem við erum að senda. Aftur á móti, þó að allir skilji þetta betur og afleið­ing­arn­ar, þá eru margir orðnir þreytt­ari líka. Íslend­ingar eru mjög vanir því að virkja sam­hæf­ing­ar­stöð út af ýmsum atburðum eins og jarð­skjálftum og eld­gosum en þetta er yfir­leitt daga­spurs­mál. Það er mjög óvana­legt að við­bragðs­að­ilar séu í svona rosa­lega langvar­andi við­bragði. Ég held að það sé eitt­hvað sem á eftir að rann­saka betur síðar meir vegna þess að fæst okkar hafa reynslu af því að vera í margra mán­aða vinnu við að fleyta upp­lýs­ing­um.“

Sóley segir að henni finn­ist merki­legt hve mik­inn starfs­kraft þrí­eykið hafi og metnað til að halda áfram að gera hlut­ina vel – og láta engan bil­bug á sér finna. 

„Auð­vitað gera allir mis­tök – það er óhjá­kvæmi­legt þegar svona ástand dregst á lang­inn. Svo koma auð­vitað dagar þar sem er þungt hljóð í okkur sér­fræð­ing­un­um, til dæmis þegar tölur um dauðs­föll koma eða erfitt ástand á sjúkra­hús­stofn­unum eða ann­að, en það er samt alltaf haldið í húmor­inn. Það er þessi íslenska hugsun að við reddum okkur út úr þessu. 

Það er aldrei neinn upp­gjaf­ar­tónn. Aldrei sorg eða pirr­ingur og þó að við séum líka bara öll fólk með heim­il­is­líf og þetta bitni á okkur þá höfum alltaf náð að setja það að odd­inn af hverju við erum að vinna þessa vinn­u,“ segir hún. 

Hjálpar til að und­ir­búa sig fyrir enn verra ástand

Sóley hvatti vini sína og fjöl­skyldu á Face­book í lok októ­ber, þegar herða átti aðgerðir á ný, til að und­ir­búa sig undir lang­hlaup. Það væru miklar líkur á að erf­ið­leikar og hömlur yrðu til staðar langt fram á næsta ár.

„Ég vil gjarnan líkja þessu við bíl­ferð með börn­um. Ef fjöl­skylda sest upp í bíl og börnin telja að ferð­inni sé heitið upp í Mos­fells­bæ, þá eru allir orðnir pirraðir og ómögu­legir í bílnum strax á Kjal­ar­nesi. Litla barnið farið að grenja, stóru systk­inin farin að slást, pabbi far­inn að hóta því að skilja ein­hverja eftir við veg­kant og hnú­arnir á mömmu hvítir á stýr­inu.

Ef fjöl­skyldan hins vegar býr sig undir að þurfa að keyra til Akur­eyrar – eða guð hjálpi okk­ur, á Egils­staði – þá er hægt að und­ir­búa ferð­ina bet­ur, vera með nesti, leiki, teppi og tón­list. Ferðin verður senni­lega aldrei nein skemmti­för, en það er hægt að lág­marka lík­urnar á verstu afleið­ing­um.

Þegar við náum þess­ari bylgju niður erum við kannski bara komin í Stað­ar­skála – örlítil pása áður en síð­ari hluti tekur við,“ skrif­aði hún. 

Hún segir að það hafi alltaf hjálpað henni að und­ir­búa sig and­lega undir verra ástand og geta svo hrósað happi ef betur fer en á horfð­ist. „Ég veit að sumir eru svo aðfram­komnir að ekki er hægt að und­ir­búa sig and­lega undir meira, en ég held að flestir eigi slatta inni ef hug­ar­farið er stillt inn á það.“