Júní 2010. Lands­virkjun og þáver­andi eig­endur álvers­ins í Straums­vík gera með sér nýjan orku­sölu­samn­ing. Hann gildir til árs­ins 2036 og um er að ræða fyrsta samn­ing­inn sem Lands­virkjun gerði við álf­ram­leið­anda hér­lendis þar sem að teng­ing við álverð var afnum­in. Með því færð­ist mark­aðs­á­hættan af þróun á álmark­aði frá selj­and­an­um, Lands­virkjun sem er í eigu íslenskrar þjóð­ar, og yfir til kaup­and­ans, alþjóð­legs stór­fyr­ir­tæk­is. Um er að ræða eitt mesta fram­fara­skref í orku­sölu­sögu íslenskrar þjóð­ar. Í því fólst að nýt­ing auð­lindar sem við fórnum nátt­úru til að beisla orku úr skilar okkur sem þjóð meiri ábata, en ábati kaup­and­ans, sem enn er mik­ill, dróst sam­an. 

Ágúst 2015. Starfs­menn álvers­ins í Straums­vík fá sent bréf frá for­stjóra fyr­ir­tæk­is­ins þar sem rekstr­ar­erf­ið­leikum er lýst og afstaða þess í þá yfir­stand­andi kjara­við­ræðum við starfs­­menn sett í sam­hengi við þá stöðu. Í þeim við­ræðum vildi ISAL, sem rekur álver Rio Tinto hér­lend­is, breyta hluta af störfum starfs­­manna úr föstum störfum í verk­töku og borið fyrir sig sam­keppn­is­­sjón­­ar­mið. Í bréf­inu stóð orð­rétt: „Staða á mörk­uðum er slæm og hefur versnað veru­­lega frá ára­­mót­­um. Heims­­mark­aðs­verð á áli hefur lækkað mikið og það á einnig við um mark­aðs­­upp­­bæt­­ur, sem eru hluti af verð­inu sem við fáum fyrir álið. Eft­ir­­spurn er langt undir áætl­­un­­um. Sam­an­lögð áhrif þessa á sölu­­tekjur ISAL eru harka­­leg. Og þar sem orku­verð ISAL er ekki lengur tengt við álverð þolum við lágt álverð miklu verr en áður.“

Nóvember 2015. Kjara­deila starfs­manna Rio Tinto í Straums­vík nær hápunkti. Þáver­andi tals­maður Rio Tinto á Íslandi sagði við fjöl­miðla að ekki væri sjálf­gefið að álverið myndi opna aftur ef því yrði lokað vegna boð­aðra verk­falla starfs­manna sem vildu ekki gefa frá sér þau rétt­indi sem fylgja því að vera fast­ráð­inn starfs­mað­ur, og ger­ast verk­tak­ar. 

Samn­inga­nefnd starfs­manna aflýsti verk­fall­inu og bar fyrir sig að ekki væri raun­veru­legur samn­ings­vilji fyrir hendi hjá Rio Tinto. Í yfir­lýs­ingu frá verka­lýðs­fé­lag­inu Hlíf sagði að ítrekað hefðu komið fram „hót­anir þess efnis að álver­inu verði lokað og sök­inni þá skellt á starfs­fólkið fyrir að sækja lög­bund­inn rétt sinn og kjara­bæt­ur[...]Það er því starfs­fólk­inu þung­bært að upp­lifa sig sem leiksoppa í hags­muna­tafli Rio Tinto gegn launa­fólki víðs­vegar um heim­inn.“

Apríl 2016. Nýr kjara­samn­ingur und­ir­rit­aður. Álver­inu var ekki lok­að.

Júlí 2019. Slökkt er á einum af þremur kerskálum álvers­ins vegna þess að ljós­bogi mynd­að­ist. 

Jan­úar 2020. Greint er frá því að álverið muni draga úr fram­leiðslu sinni um 15 pró­sent á árinu vegna erf­iðrar stöðu á álmörk­uðum erlend­is. Þar hafa kín­versk fyr­ir­tæki tekið til sín sífellt stærri hlut­deild af mark­aðnum og álverð lækk­aði um alls tíu pró­sent í fyrra. 

12. febr­úar 2020. Á for­síðu Morg­un­blaðs­ins birt­ist frétt um að for­svars­menn Rio Tinto hafi fundað með Bjarna Bene­dikts­syni, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, vegna þess að þeir meti sem svo að raf­orku­samn­ing­ur­inn frá 2010 „þrengi svo að starf­­sem­inni að ekki verði við unað.“ Skömmu síðar birt­ist til­kynn­ing á vef Rio Tinto á Íslandi að til greina komi að loka álver­inu. Fréttir ber­ast svo af því að móð­ur­fé­lagið Rio Tinto í Sviss standi í vegi fyrir því að nýr kjara­samn­ing­ur, sem búið sé að gera í sátt milli stjórn­enda hér­lendis og full­trúa starfs­manna, verði und­ir­rit­að­ur. 

Þekktar leiðir til að færa hagnað

Raf­orku­samn­ing­ur­inn milli Lands­virkj­unar og Rio Tinto er með ýmis kon­ar ábyrgðum. Það þýðir að móð­ur­fé­lag­ið, Rio Tin­to, þyrfti alltaf að greiða fyrir raf­magnið út samn­ings­tím­ann jafn­vel þótt álver­inu yrði lok­að. Í umfjöllun Við­skipta­blaðs­ins fyrir nokkrum árum kom fram að áætlað sé að raf­orku­kaup álvers­ins á samn­ings­tím­anum gætu numið allt að 300 millj­örðum króna. Tap­rekstur þess þyrfti því að vera meira en sem nemur þeirri upp­hæð svo það myndi borga sig að loka álver­inu. Vand­séð er að svo verð­i. 

Þrátt fyrir að tap hafi verið á eig­in­legum rekstri álvers­ins í Straums­vík mörg ár í röð þá verður að hafa í huga að á hverju ári greiðir rekstr­ar­fé­lagið á Íslandi móð­ur­fé­lagi sínu í Sviss erlendis háar greiðslur fyrir tækni­lega þekk­ingu og þjón­ustu, sam­eig­in­lega stýr­ingu og stjórn­un, vegna ábyrgð­ar­gjalds vegna til­tek­inna skuld­bind­inga, vegna kaupa á súráli (að­al­hrá­efnið sem álið er unnið úr) og kaup á raf­skaut­um. Árlega nema þessar greiðslur millj­örðum króna.

Þetta er í takti við það sem önnur alþjóð­leg stór­fyr­ir­tæki í orku­frekum iðn­aði, sem eru með starf­semi hér­lend­is, gera ítrek­að. Þau eiga í miklum inn­byrðis við­skiptum við móð­ur­fé­lagið eða tengd félög og geta þar með bók­fært greiðslur til móð­ur­fé­lag­anna sem kostn­að. Slík fræði snú­ast um að lág­marka sýndan hagnað og þar með er hægt að kom­ast hjá því að greiða skatta af starf­sem­inni á Ísland­i. 

Hjá Alcoa á Reyð­ar­firði, stærsta ein­staka kaup­anda af raf­orku á Íslandi, hefur fyr­ir­komu­lagið til að mynda þannig að álverið þar hefur að mestu verið fjár­magnað af móð­ur­fé­lagi í Lúx­em­borg. Móð­ur­fé­lagið gat þá ráðið því hversu háir vextir voru á þeim lánum og flutt hagnað úr landi sem end­ur­greiðslu á láni. Á átta ára tíma­bili eftir að Alcoa hóf starf­semi á Íslandi greiddi fyr­ir­tækið 60 millj­arða króna í vexti af lánum sínum við tengd félög. Þannig mynd­að­ist aldrei neinn bók­halds­legur hagn­aður hjá íslenska fyr­ir­tæk­inu og það greiddi ekki neina fyr­ir­tækja­skatta. Þvert á móti mynd­ast gríð­ar­legt upp­safnað skatta­legt tap, upp á tugi millj­arða króna, sem hægt er að nota til að forð­ast að greiða fram­tíð­ar­skatta líka. Sett voru lög til að tak­marka þessar vaxta­greiðslur fyrir nokkrum árum.

Þessi skatta­snið­ganga er kölluð þunn eig­in­fjár­mögn­un. Og er krabba­mein í íslensku sam­fé­lagi sem færir rétt­mætar skatt­greiðslur sem nýt­ast ættu í upp­bygg­ingu íslensks sam­fé­lags og fyrir íbú­ana alla, í vasa hlut­hafa alþjóð­legra stór­fyr­ir­tækja.

Norð­urál ræður sér stað­göngu­tals­menn

Árið er 1997. Norð­urál gerir samn­ing við Lands­virkjun um orku­kaup. Inni­haldið er trún­að­ar­mál en nokkuð almenn vit­neskja var um það á meðal þeirra sem kynntu sér málið að þar væri um að ræða lægstu greiðslur stórnot­anda fyrir raf­magn til Lands­virkj­un­ar. Sá samn­ingur átti að renna út árið 2019. 

Árið er 2015. Við­ræður standa yfir um nýjan samn­ing milli Norð­ur­áls og Lands­virkj­un­ar. Þegar líður á það ár fer að fær­ast veru­leg harka í þær við­ræð­ur. Norð­urál fór að tefla fram íslenskum mark­aðs­ráð­gjafa fyrir sig. Sá setti á fót vett­vang á borð við „Auð­lind­­­irnar okk­­­ar“ á Face­book, og vef­­mið­il­inn Vegg­ur­inn.is og hélt þar úti áróðri sem féll að mark­miðum Norð­ur­áls. Hann skrif­ar auk þess pistla á vef mbl.is, aðal­lega með hags­munum stór­iðju, en sjaldn­ast með þeim for­merkj­um. Í skrifum mark­aðs­ráð­gjafans og ann­­­arra á þessum síðum var talað fyrir lægra orku­verði til stór­iðju, lengri orku­­­sölu­­­samn­ingum og gegn lagn­ingu sæstrengs til­ Bret­lands. 

Hann var líka einn stofn­enda vett­vangs­ins „Orkan okk­­ar“ sem barð­ist í fyrra, með nokkuð góðum árangri um tíma, gegn gegn inn­­­leið­ingu þriðja orku­­pakk­ans.

Í des­em­ber 2015 greip Lands­virkjun til þess óvenju­lega ráðs að halda blaða­manna­fund og tala opin­skátt um það að stjórn­endur rík­is­fyr­ir­tæk­is­ins teldu að eig­endur Norð­ur­áls, hrá­vöruris­inn Glencore, væri á bak við þau meðul sem verið væri að beita í umræðum um nýjan orku­sölu­samn­ing. Til­gang­ur­inn væri að halda raf­orku­verði lágu. For­stjóri Lands­virkj­unar benti þar á að raf­­orku­­samn­ingar Lands­­virkj­un­ar væru á meðal stærstu samn­inga sem gerðir væru í íslensku við­­skipta­­lífi og virð­i þeirra á tíu ára tíma­bili væru sam­an­lagt um 500 til 600 millj­­arðar króna. Um gríð­ar­lega hags­muni íslenskrar þjóðar væri því að ræða. 

Maí 2016. Lands­virkjun og Norð­urál semja um nýjan raf­orku­sölu­samn­ing sem er ekki lengur tengdur þróun álverðs. Áhættan af því færð­ist yfir á kaup­and­ann af íslenskum skatt­greið­end­um. Og verðið hækk­aði, íslensku sam­fé­lagi til hags­bóta. End­ur­nýj­aður samn­ingur tók gildi í októ­ber í fyrra og gildir til loka árs 2023. 

Gerð­ar­dómur sem eng­inn var sáttur með

Árið er 1975. Norska fyr­ir­tækið Elkem gerir samn­ing um raf­orku­kaup á Íslandi svo það geti byggt hér járn­blendi­verk­smiðju. Inni­falið í verð­inu sem samið er um er kostn­aður við flutn­ing. Hann lendir á selj­and­anum Lands­virkj­un, fyr­ir­tæki í eigu skatt­greið­enda. Elkem er fjórði stærsti kaup­andi af orku á Íslandi á eftir álver­unum þrem­ur. Samn­ing­ur­inn átti að gilda í 40 ár frá fyrsta afhend­ing­ar­degi raf­magns, sem var í mars 1979. Hann rann því út í fyrra. Elkem hafði þá hagn­ast á honum umfram öll eðli­leg við­skipta­við­mið í fjóra ára­tug­i. 

Samn­inga­við­ræður um nýjan samn­ing hófust árið 2015 en skil­uðu ekki nið­ur­stöðu. Ákveðið var að virkja ákvæði sem gerði Elkem kleift að fram­lengja samn­ing­inn um tíu ár með því að skjóta mál­inu til gerð­ar­dóms. 

Júní 2019. Gerð­ar­dóm­ur­inn birtir nið­ur­stöðu sína. Inni­hald hans er trún­að­ar­mál en ljóst má vera að um Salómons­dóm var að ræða. Hvor­ugur samn­ings­að­il­inn er ánægður með nið­ur­stöð­una. Lands­virkjun finnst verðið of lágt, Elkem finnst það of hátt. 

Nú lætur verka­lýðs­for­ingi á Akra­nesi eins og að Lands­virkjun stjórn­ist af græðgi líkt og um sé að ræða fyr­ir­tæki í eigu einka­að­ila sem hefur það eitt að mark­miði að fóðra vasa hlut­hafa sinna, vegna samn­inga þess við stóð­iðju á áhrifa­svæði hans. 

Þannig vill þó til að Lands­virkjun er í eigu allra lands­manna og arði fyr­ir­tæk­is­ins er skilað til þeirra í gegnum rík­is­sjóð. „Græðgi“ Lands­virkj­unar er mark­mið um að skila fleiri krónum til íslensks almenn­ings fyrir nýt­ingu nátt­úru­auð­linda í hans eigu. Á árinu 2018 hagn­að­ist Lands­virkjun um 14 millj­arða króna og arð­greiðslur fyr­ir­tæk­is­ins hafa aldrei verið hærri en í fyrra. Í nán­ustu fram­tíð áætlar það að greiða 10 til 20 millj­arða króna á ári í arð til eig­anda síns. Til stendur að þessar arð­greiðslur myndi grunn fyrir Þjóð­ar­sjóð sem í á að vera um 500 millj­arðar króna eftir tæpa tvo ára­tugi. Ef ekki næst saman um Þjóð­ar­sjóð þá fara þær ein­fald­lega í rík­is­sjóð. 

Þessar arð­greiðslur vill verka­lýðs­for­ing­inn skerða vegna þess að alþjóð­leg stór­fyr­ir­tæki sem stjórn­ast sann­ar­lega ein­vörð­ungu á græðgi og hafa það eitt að mark­miði að fóðra vasa hlut­hafa sinna, hóta að loka verk­smiðjum sem eru bundin í raf­orku­samn­ingum til margra ára. 

Veg­ferð Sam­taka iðn­að­ar­ins

Á sömu nótum tala Sam­tök iðn­að­ar­ins. Und­an­farið hafa þessi heild­ar­sam­tök iðn­aðar á Íslandi, með yfir 1.400 fyr­ir­tæki og félög sjálf­stæðra atvinnu­rek­enda inn­an­borðs, tekið upp stefnu sem virð­ist mótuð af hags­munum nokk­urra alþjóð­legra stór­fyr­ir­tækja sem kaupa orku á Íslandi til að fram­leiða ál. 

Þar er talað fyrir því að raf­orku­fram­leið­andi í eigu íslenskra skatt­greið­enda tryggi þessum aðilum lægra verð, og þar af leið­andi dragi úr arð­semi sinni, og skili færri krónum í rík­is­sjóð. Krónum sem meðal ann­ars ættu að nýt­ast til að ráð­ast í inn­viða­fjár­fest­ingar sem skapa atvinnu fyrir arki­tekta, verk­fræð­inga, iðn­að­ar­menn og vinnu­véla­eig­end­ur, sem allir eiga aðild að Sam­tökum iðn­að­ar­ins. 

Þeim krónum er líka hægt að beita í þágu hug­verka­geirans. Í nýsköp­un, til að styðja við sprota­starf­semi eða til að draga úr álögum á öll fyr­ir­tæki á Íslandi. Hefur Tann­smiða­fé­lag Íslands hag af því að íslenskir skatt­greið­endur afhendi alþjóð­legum stór­fyr­ir­tækjum græna orku undir mark­aðsvirði? Hefur Félag snyrti­fræð­inga slíkan hag? Sam­tök félaga í grænni tækni? Eða öll hin aðild­ar­fé­lög Sam­taka iðn­að­ar­ins? 

Svarið er nei. Það eru heild­ar­hags­munir íslenskra stjórn­valda, íslensks atvinnu­lífs, íslenskra heim­ila, íslenskrar þjóðar að sem hæst verð fáist fyrir þá orku sem seld er til þeirra örfáu stór­iðju­fyr­ir­tækja sem hér starfa og kaupa 80 pró­sent af allri orku sem við fram­leið­u­m. 

Það að tefla raf­orku­reikn­ingi heim­il­anna, bak­ar­anum eða gróð­ur­húsa­eig­and­anum fyrir sig í orð­ræðu fyrir því að lækka allt raf­orku­verð er ein­fald­lega ekk­ert annað en ómerki­legur hræðslu­á­róður til að reyna að auka arð­semi hlut­hafa Rio Tin­to, Alcoa, Glencore og Elkem. Þar lendir ávinn­ing­ur­inn.  

Það var ekki miðað byssu á neinn

Samn­ingar sem Lands­virkjun gerir við raf­orku­kaup­endur eru ekki gerðir með því að miða byssu á höfuð við­semj­enda og neyða þá til að skrifa und­ir. Þeir eru gerðir eftir að alþjóð­leg stór­fyr­ir­tæki, með veltu sem er sam­an­lagt marg­föld velta íslenska þjóð­ar­bús­ins árlega, taka kalda og yfir­veg­aða ákvörðun um að það sé fjár­hags­lega hag­kvæmt fyrir sig að gera nýjan raf­orku­samn­ing við Lands­virkjun um kaup á raf­orku.

Það er þekkt aðferð stór­fyr­ir­tækja í alþjóð­legri starf­semi að beita fyrir sig hót­unum um lok­an­ir. Að stilla upp málum þannig að ef ekki verði látið undan kröfum þeirra að hlut­deild þeirra í hagn­aði verði meiri þá muni það bitna á hund­ruð starfs­manna. Þau hika ekki við að blanda sér í stjórn­mál þeirra landa þar sem þeir starfa til að tryggja hags­muni sína og virð­ast til­búin að borga undir allskyns stað­geng­ils-hópa sem vinna að því að styrkja stöðu þeirra, til dæmis með því að úti­loka aðra stór­kaup­endur að orku. Lyk­il­at­riðið er að ásýnd and­stöð­unnar sé mann­eskju­legri og heim­ótt­ar­legri en raun­veru­legt mark­mið henn­ar, sem er ágóði alþjóð­legra stór­fyr­ir­tækja. 

Þarna eru engar til­finn­ingar að baki, bara ískaldir hags­mun­ir, og það er hægt að skilja þessa aðferð­ar­fræði út frá þeim sjón­ar­hóli. En það eru aldrei, aldrei, aldrei hags­munir íslenskrar þjóðar að gefa eftir gagn­vart þeim. 

Ára­tugum saman seldum við orku til stórnot­enda langt undir eðli­legu verði. Þeir mok­græddu. Síð­ast­lið­inn ára­tug hefur verið end­ur­samið við hluta þeirra og Ísland tekið sér stærri hlut í ágóða virð­is­keðj­unnar ásamt því að áhætta af sveiflum á mark­aði var flutt yfir á kaup­and­ann, líkt og eðli­legt er.

Ástæða þess að álver­in, og tals­menn þeirra, tala nú um óveð­ur­ský er ekki vegna þess að orku­sala hér­lendis sé svo dýr, heldur vegna þess að mark­aðir fyrir vöru þeirra hafa verið að gefa eft­ir. Þá vilja þeir að íslenskur almenn­ingur taki á sig högg­ið, ekki hlut­hafar eig­enda álver­anna. Þar skiptir mestu máli að Kín­verjar hafa stór­aukið álf­ram­leiðslu á und­an­förnum árum og eru nú með um helm­ing mark­að­ar­ins. Varla er ein­hver dóms­dags­spá­mann­anna, sem vilja nota orku til að nið­ur­greiða verk­smiðju­störf, í alvöru á þeirri skoðun að Ísland eigi að fara að keppa við Kína þegar kemur að verði á raf­orku eða launum starfs­fólks? Ef svo er þá erum við að breyta eðli íslensks sam­fé­lags. Það má líka benda á að hag­kvæmara yrði fyrir Lands­virkjun að taka alla starfs­menn allra stór­iðju­fyr­ir­tækj­anna sem hóta að hætta starf­semi hér á launa­skrá og veita þeim ríf­lega launa­hækkun fyrir það að gera ekk­ert, frekar en að láta undan þrýst­ingi og gefa eftir arð­semi af þegar und­ir­rit­uðum orku­sölu­samn­ing­um.

Nýlenda eða sjálf­stæð þjóð?

Ef sú leið yrði farin að gefa eftir tekjur íslensks sam­fé­lags af nýt­ingu orku­auð­lind­ar­innar til að skapa stór­iðju­störf þá erum við nýlenda alþjóð­legra auð­hringja, ekki sjálf­stæð þjóð. Þau fá þá leyfi til að arð­ræna okk­ur. Hirða hagn­að­inn af nýt­ingu auð­lindar okk­ar, ekki ósvipað og við höfum heim­ilað nokkrum fjöl­skyldum að hirða obba hans vegna nýt­ingar á sjáv­ar­út­vegsauð­lind­inni. Það hlýtur að vera sam­eig­in­legt mark­mið okkar allra að hámarka þann arð sem við fáum af auð­linda­nýt­ingu með lang­tíma­hags­muni þjóðar að leið­ar­ljósi. 

Ágætur maður spurði mig nýverið hver ætti auð­lind­ir? Hann svar­aði eigin spurn­ingu og sagði að það væru þeir sem stinga hagn­að­inum af nýt­ingu þeirra í vas­ann í lok hvers dags. Ef það er Lands­virkjun þá er íslenska þjóðin eig­andi þeirra. Ef það eru Rio Tin­to, Alcoa, Glencore, Elkem eða hinir stór­kaup­end­urnir þá eru eig­endur íslenskra orku­auð­linda hlut­hafar þeirra stór­fyr­ir­tækja.

Það blasir við hvort er eft­ir­sókn­ar­verð­ara.