For­dómar hafa ýmsar birt­ing­ar­mynd­ir. Þeir geta lýst sér í ágengri hegðun gagn­vart fólki, þeir geta lýst sér í úti­lokun ein­stak­lings­ins sem um ræðir og þeir geta komið fram í svoköll­uðu öráreiti.

Flestir skilja þegar talað er um aug­ljósa for­dóma; þá sem engum dylst að eigi sér stað – að mann­eskja með dökka húð eða „öðru­vísi“ útlit verði fyrir aðkasti og áreiti ein­ungis vegna þess.

For­dómar sem lýsa sér í úti­lokun má sjá hér á landi, til að mynda þegar fólk af erlendum upp­runa hefur ekki sömu tæki­færi og Íslend­ingur á vinnu­mark­aðn­um. Rann­sóknir sýna að konur af erlendum upp­runa geta síður nýtt menntun sína í störfum á Íslandi en karlar af erlendum upp­­­runa og inn­­­­­lendir ein­stak­l­ing­­­ar. Rann­­­sókn­­­irnar hafa jafn­­framt sýnt að jafn­­­vel þær konur sem eru í störfum þar sem þær geta nýtt sér­­­þekk­ingu sína upp­­­lifa oft nei­­­kvæð við­horf sem hafa meðal ann­­­ars áhrif á fram­­­gang þeirra í starfi.

Fólk af erlendum upp­runa hefur einnig greint frá því að það upp­lifi for­dóma vegna þess að það talar ekki íslensku – eða talar bjag­aða íslensku. Ástæður þess að fólk sem hingað kemur talar ekki íslensku geta verið margar – og hafa ýmsir sagt frá reynslu sinni varð­andi þá for­dóma sem þeir verða fyrir þegar þeir reyna að tjá sig á íslensku. Þarna verðum við að hafa rými fyrir „alls kon­ar“ íslensku eða eins og Eiríkur Rögn­valds­son íslensku­fræð­ingur hefur orðað það: „Við þurfum að auð­velda útlend­ingum að læra íslensku og nota hana á öllum svið­um, og við þurfum að vera jákvæð gagn­vart allri íslensku­notk­un, þótt fram­burður sé ekki full­kom­inn, beyg­ingar vanti stundum og setn­inga­gerðin sé óhefð­bund­in. Íslenska er alls kon­ar.“

Afskipti lög­reglu – aftur og aftur

For­dæma­lausir atburðir áttu sér stað í vik­unni þegar lög­reglan hafði afskipti af 16 ára dreng í tvígang, dag eftir dag, vegna ábend­inga frá almenn­ingi um að hann væri stroku­fangi sem slapp úr haldi lög­regl­unnar í vik­unni. Dreng­ur­inn er dökkur á hör­und og með svip­aða hár­greiðslu eins og umræddur stroku­fangi en hann var hand­tek­inn í nótt.

­Móðir drengs­ins segir í sam­tali við Kjarn­ann að hann hafi verið í algjöru áfalli eftir fyrra skiptið sem átti sér stað í strætó á þriðju­dag­inn. Hún hélt honum heima um kvöldið og um morg­un­inn hringdi hún í vinnu­veit­anda hans og bað um frí fyrir hann því hann væri ekki í stakk búinn til að mæta í vinn­una eftir áfallið dag­inn áður.

Raunum þessa 16 ára drengs var ekki lok­ið. Lög­reglan mætti aftur á svæð­ið, í annað sinn, þegar mæðgin gæddu sér á bakk­elsi í bak­aríi í Mjódd­inni í gær­morg­un.

Vill geta verið með vinum sínum úti án þess að löggan stöðvi hann

Í mynd­bandi sem Kjarn­inn hefur undir höndum má sjá við­brögð lög­regl­unnar og móður drengs­ins en hún var í miklu upp­námi að reyna að útskýra fyrir lög­regl­unni hvaða áhrif þessi afskipti hefðu á hann. Hún spurði lög­reglu­menn­ina sem mættu á svæðið hvað hann þyrfti að gera til að sleppa við slík afskipti og kall­aði þau áreiti af völdum for­dóma.

Af umræðum á net­inu má sjá að margir for­dæma þessi vinnu­brögð lög­regl­unn­ar. Lýsa yfir van­þóknun sinni og óska eftir öðrum verk­lags­regl­um. Ekki sé for­svar­an­legt að lög­reglan hafi afskipti að sama drengnum ítrek­að, ein­ungis vegna húð­litar hans og hár­greiðslu.

Dreng­­ur­inn sjálfur vildi koma á fram­­færi skila­boðum í sam­tali við Kjarn­ann: „Ég væri til í að geta stigið út úr mínu eigin húsi og vera með vinum mínum án þess að lög­­reglan stoppi mig fyrir það hvernig ég lít út.“

Já, að geta gengið um göt­urnar án þess að eiga það á hættu að lög­reglan stoppi mann er greini­lega orðið að for­rétt­ind­um.

Rík­is­lög­reglu­stjóri hvatti til var­kárni

Í yfir­lýs­ingu sem Sig­ríður Björk Guð­jóns­dóttir rík­is­lög­reglu­stjóri sendi frá sér eftir fyrra atvikið í strætó kom fram að rík­is­lög­reglu­stjóra þætti leitt að dreng­ur­inn hefði orðið hluti af þessum aðgerðum lög­reglu en ábend­ing hefði borist um að hann væri sá sem var lýst eft­ir, sjálfur hafði dreng­ur­inn ekk­ert unnið sér til saka.

Þá hvatti emb­ættið til var­kárni í sam­skiptum um þetta mál og önnur mál sem tengj­ast minni­hluta­hóp­um. „For­dómar eiga aldrei rétt á sér. Leit að hættu­legu fólki má ekki verða til þess að minni­hluta­hópar í okkar sam­fé­lagi upp­lifi óör­yggi eða ótta við að sam­ferða­fólk þeirra til­kynni það til lög­reglu án til­efn­is,“ segir í til­kynn­ing­unni.

Þá kom fram hjá rík­is­lög­reglu­stjóra að for­dóma­fullar athuga­semdir yrðu áfram fjar­lægðar af miðlum lög­regl­unnar um málið og lokað yrði fyrir frek­ari athuga­semd­ir. Ábend­ingar sem tengj­ast mál­inu skyldu þó eftir sem áður ber­ast lög­regl­unni í síma 112.

Þessi yfir­lýs­ing skil­aði ekki til­ætl­uðum árangri – aug­ljós­lega.

Móð­irin sjálf sýnir því skiln­ing að lög­reglu­menn­irnir sem komu á vett­vang í bak­arí­inu séu að vinna vinn­una sína en segir að þetta sé þó ekki í lagi. Finna verði lausn á þessu svo að slíkar upp­á­komur eigi sér ekki stað ítrekað og svo að fólk með ákveðið útlit geti um frjálst höfuð strok­ið. Hún segir að sonur hennar sé fangi á eigin heim­ili.

Niðr­andi orða­lag við­haft um vara­þing­mann

Þetta er ekki eina dæmið um íslenska for­dóma sem komið hefur upp á und­an­förnum vik­um. Ekki er lengra síðan en nú um pásk­ana að Kjarn­inn þurfti að fjar­lægja frétt af miðl­inum vegna hat­urs­fullrar orð­ræðu í garð við­mæl­anda.

Á föstu­dag­inn langa birti Kjarn­inn við­tal við Lenyu Rún Taha Karim um það sem hún þurfti að ganga í gegnum sem vara­þing­maður vegna upp­runa síns. Nokkrum dögum síðar var frétt unnin upp úr við­tal­inu og henni deilt á sam­fé­lags­miðlum í kjöl­far­ið. Rit­stjóri Kjarn­ans, Þórður Snær Júl­í­us­son, sá sig knú­inn til að bregð­ast við hat­urs­fullum ummælum á sam­fé­lags­miðlum við frétt­ina á páska­dag.

„Þegar hluti af við­tal­inu var tek­inn úr stærra sam­hengi í frétt urðu til við­brögð á sam­fé­lags­miðlum sem ég, sem ábyrgð­ar­maður alls efnis sem birt­ist á Kjarn­an­um, sá ekki fyr­ir. Við­brögð sem ekki er hægt að lýsa öðru­vísi en sem per­són­u­árásum, ras­isma og hat­urs­orð­ræðu. Ömur­leg ummæli sem mig setti hrein­lega hljóðan við að lesa.

Frétt úr við­tal­inu var því farin að fram­kalla það sem við­talið var að gagn­rýna. Með því bjó ég til aðstæður gagn­vart við­mæl­anda sem treysti okkur fyrir sögu sinni sem létu hana verða fyrir því sem hún var að gagn­rýna. Það er ekki í lagi.

Við brugð­umst við með því að eyða út ömur­leg­ustu ummæl­unum sem birt­ust á okkar sam­fé­lags­miðla­síðum og loka svo fyrir ný ummæli. Síð­degis í dag var ljóst að það dugði ekki til. Því tók ég þá ákvörðun að eyða út deil­ingum frétt­ar­innar og taka hana úr birt­ing­u,“ segir í yfir­lýs­ingu rit­stjór­ans.

Lenya lýsir sjálf áhrifum þess að verða fyrir slíkri orð­ræðu í við­tal­inu. „Þetta hrúg­­ast inn alltaf þegar ég er í frétt­­um. Fyrst um sinn þá leiddi ég þetta hjá mér. Ég opn­aði umræð­una og allt það en þetta skar mig ekki of djúpt. En svo varð þetta svo ótrú­­lega mik­ið. Ég veit ekki alveg hvernig ég á að lýsa til­­f­inn­ing­unni, ég fann sjálfa mig vera að leka nið­­ur, ég gat ekki meir.“

Þannig er krist­al­tært að hat­urs­full ummæli hafa áhrif á fólkið sem þau bein­ast að.

Ráð­herra í vanda

Annað dæmi sem skók íslensk sam­fé­lag voru ummæli Sig­urðar Inga Jóhanns­sonar for­manns Fram­sókn­ar­flokks­ins og inn­við­a­ráð­herra þegar hann vís­aði í fram­kvæmda­stjóra Bænda­sam­tak­anna, Vig­dísi Häsler, sem þá „svörtu“ í gleð­skap í tengslum við Bún­að­ar­þing í byrjun apr­íl. Hann baðst síðar afsök­unar á ummælum sínum og átti fund með Vig­dísi þar sem þau, sam­kvæmt henni, gengu sátt frá borði.

Hann forð­að­ist þó að tala um málið við fjöl­miðla og svar­aði til að mynda aldrei fyr­ir­spurnum Kjarn­ans um mál­ið. Hann ræddi málið aldrei á Alþingi þrátt fyrir háværa kröfu þar um. Það urðu engar póli­tískar afleið­ingar fyrir Sig­urð Inga sem gefur ákveðna vís­bend­ingu um normalís­er­ingu orða hans.

Þarna brugð­ust stjórn­málin fólki sem dökkt er á hör­und og gaf vatn á myllu þeirra sem við­hafa slíka orð­ræðu og líta á hana sem eðli­legan hlut.

Ísland þarf að gera upp for­tíð­ina

Öráreiti eða leyndir for­dómar finn­ast nefni­lega víða í íslensku sam­fé­lagi og slíkir for­dómar eru ekki síður slæmir þrátt fyrir að sumum virð­ist þeir sak­leys­is­leg­ir.

Sanna Magda­lena Mörtu­dóttir borg­ar­full­trúi og fram­bjóð­andi Sós­í­alista­flokks­ins lýsir þessu vel í nýlegu við­tali á Hring­braut. Þar tal­aði hún um sína eigin reynslu og þörf­ina á upp­gjöri við ras­isma í íslensku sam­fé­lagi. Hún vísar í umræðu um þau ummæli sem Lenya Rún hefur mátt þola á sam­fé­lags­miðl­um.

„Það er nátt­úru­lega rosa­legt að sjá það sem Lenya hefur upp­lifað og þurft að ganga í gegnum og mik­il­vægt einmitt að sam­fé­lagið fjalli um ras­isma í víðu sam­hengi. Það sem ég hef upp­lifað í gegnum tíð­ina, að þá hefur verið svona alls kon­ar, verið að spyrja mig hvaðan ég sé og hvort ég sé ætt­leidd – og fólk að hrósa mér fyrir góða íslensku­kunn­áttu. Þetta svona stans­lausa áreiti – svona öráreitn­i.“

Sanna segir að Ísland eigi eftir að gera upp heil­mikla sögu varð­andi ras­isma.

„Það þarf að eiga sér stað þannig að við þurfum að tala miklu meira um ras­is­mann sem er á Íslandi, ekki bara þegar hann á sér stað heldur líka að við séum sífellt að tala um þetta og gera þetta upp – ekki bara sem við­bragð heldur hvernig við getum einmitt búið til gott sam­fé­lag sem tekur á móti og gerir ráð fyrir því að við séum alls kon­ar. Og líka að stjórn­völd séu að gera ráð fyrir fjöl­breyttum hópum ein­stak­linga,“ segir hún.

Erlendir rík­is­borg­arar jað­ar­settir

Það er ekki að ástæðu­lausu að mik­il­vægt sé að takast á við þessi vanda­mál. Íslenskt sam­fé­lag hefur á skömmum tíma breyst gríð­ar­lega vegna fjölg­unar erlendra rík­is­borg­ara. Erlendir rík­is­borg­arar sem hér búa voru 55.982 um síð­ustu mán­að­ar­mót, eða 14,8 pró­sent íbúa lands­ins. Í árs­lok 2009 voru þeir 21.660, eða 6,8 pró­sent lands­manna. Þeim hefur fjölgað um 34.322 á þessum tólf árum eða nán­ast um alla íbúa Hafn­ar­fjarðar og Sel­tjarn­ar­ness sam­an­lagt. Erlendir rík­is­borg­arar voru sömu­leiðis ábyrgir fyrir rúm­lega 57 pró­sent af allri fólks­fjölgun sem varð á Íslandi á þessu tíma­bili.

Margir þeirra eru jað­ar­settir bæði félags­lega og efna­hags­lega. Í könnun sem gerð var af Vörðu, rann­sókn­ar­stofnun vinnu­mark­að­ar­ins, sem birt var fyrr á þessu ári kom fram að þrír af hverjum fjórum svar­endum ættu erfitt með að ná endum saman í lok árs 2021. Mest hefur staðan versnað hjá inn­flytj­endum en 46 pró­sent þeirra sögð­ust eiga erfitt með að ná endum saman við síð­ustu árs­lok. Sam­bæri­legt hlut­fall nam 35 pró­sentum í lok árs­ins 2020.

Það kom því mörgum á óvart þegar ný lífs­kjara­rann­sókn Hag­stofu Íslands var birt í síð­asta mán­uði, sem sýndi að þeim heim­ilum sem ættu erfitt með að ná endum saman hefði fækkað í fyrra og hefði hlut­falls­lega aldrei verið færri. Eftir umleitan Kjarn­ans kom þó í ljós að erlendir íbúar voru næstum helm­ingi ólík­legri til að svara spurn­ingum en aðrir sem valdir voru í rann­sókn­ina. Þegar leitað var upp­lýs­inga um hvort lífs­kjör þeirra sem svör­uðu könn­un­inni væri mis­mun­andi eftir bak­grunni þeirra fékkst það svar að slíkt væri ekki rann­sakað sér­stak­lega. Svör væru þó vigtuð til að reyna að end­ur­spegla sam­setn­ingu ald­urs, kynja, bak­grunns og heild­ar­launa í sam­fé­lag­inu.

Af þessu má ráða að þeir sem hafa það einna verst í sam­fé­lag­inu okk­ar, en til­heyra þeim þjóð­fé­lags­hópi sem er ábyrgur fyrir þorra þeirrar fjölg­unar sem átt hefur sér stað innan þess á und­an­förnum árum, séu lang ólík­leg­astir til að svara könn­un­um. Þar af leið­andi kemur afstaða þeirra ekki fram. Af þessu má ráða að hér ríki inn­byggð kerf­is­leg mis­mun­un.

Breyt­ingar verða að eiga sér stað núna!

Þannig að nú er kom­inn tími til að við sem búum í íslensku sam­fé­lagi tök­umst á við okkar eigin for­dóma – því við getum öll litið í eigin barm. Við erum flest, ef ekki öll, haldin for­dómum af ein­hverju tagi þrátt fyrir að við gerum okkur ekki grein fyrir því. Það er komið að því að við gerum upp for­tíð okkar sem er lituð af for­dómum gagn­vart fólki sem er með annað lit­ar­haft en hinn „hefð­bundni“ Íslend­ing­ur, með öðru­vísi ætt­ar­nafn eða hreim, og það er komið að því að við breytum hegðun okk­ar.

En það á ekki ein­ungis við um almenn­ing – okkur fólkið í land­inu. Íslenskt sam­fé­lag þarf í heild sinni að breyta um stefnu. Það er ekki síður mik­il­vægt að stjórn­mála­menn hugsi sinn gagn varð­andi þessa hluti. Stofn­anir þjóð­fé­lags­ins á borð við lög­reglu, skóla­kerfi, Útlend­inga­stofn­un, dóms­kerfið og atvinnu­lífið verða jafn­framt að girða sig í brók og taka málin af meiri festu.

Því breyt­ingar verða að eiga sér stað fyrir fólkið sem lifir við for­dómana – ekki eftir fimm ár eða tíu ár heldur núna. Á meðan núver­andi ástand er við­var­andi þá lifir fólk af erlendum upp­runa, fólk með dökkan húð­lit eða erlent ætt­ar­nafn við mis­munum sem leiðir af sér van­líðan sem er ekki sæm­andi í lýð­ræð­is­legu opnu fjöl­menn­ing­ar­sam­fé­lagi. Þannig viljum við ekki vera – þannig viljum við ekki lifa.

Þetta verður að breyt­ast núna svo allir geti lifað með sömu virð­ingu.