Það er nokkuð súr­r­eal­ískt að hlusta á sömu stjórn­mála­menn öskra á torgum um nauð­syn þess að sýna ráð­deild í rekstri en bera samt sem áður ábyrgð á því stofn­ana- og stjórn­sýslu­f­um­fangi sem er á Íslandi. Og bæta frekar við það en vinna gegn því.

Hér búa 374 þús­und manns. Það er ekki þörf á 69 sveit­ar­fé­lög­um, rúm­lega 160 stofn­un­um, tólf ráðu­neytum og níu stjórn­mála­flokkum á fjár­lög­um. Það er heldur ekki þörf á þessum risa­stóru, flóknu og þungu fram­færslu­kerf­um, upp­fullum af skerð­ingum sem skilja allt of marga þegna í þessu ríka og góða landi eftir í fátækt­ar­gildrum og föst í viðjum kvíða og van­líð­an. Það er hægt að ein­falda þetta allt sam­an.

Þegar við bæt­ist að margar ein­ing­arnar sem eiga raun­veru­lega að þjóna til­gangi fyrir almenn­ing eru alltaf und­ir­fjár­magn­aðar að mati þeirra sem þær reka, og geta þar af leið­andi ekki sinnt þeim verk­efnum sem þeim er ætl­að, þá er lítið annað hægt en að klóra sér í hausnum yfir til­gang­in­um. 

Og aðgerð­ar­leys­inu við að end­ur­skipu­leggja þessi kerfi með hags­muni not­enda þeirra að leið­ar­ljósi.

Frelsi til að eyða pen­ingum í milli­fitu og gæð­inga

Ef íslensk stjórn­sýsla væri fyr­ir­tæki á almennum mark­aði í eðli­legu landi þar sem of miklum pen­ingum væri eytt í milli­fitu og púka á fjós­bitum en allt of litlum í að láta starf­semi hennar virka fyrir not­endur þá væri fyrir löngu búið að reka alla æðstu stjórn­end­ur.

Hér er þessu ástandi hins vegar pakkað inn í þá póli­tísku orð­ræðu að um stöð­ug­leika sé að ræða og tekin afvega­leið­andi hlið­ar­um­ræða um að minnka þurfi báknið með því að selja sam­fé­lags­lega inn­viði til spá­kaup­manna, í nafni frels­is. Stundum tekst að selja þennan pakka með hnyttni og hlý­legu við­móti heim­il­is­legra ein­stak­linga og sann­færa nægi­lega marga um að það sé bara best að kjósa kyrr­stöðu. Það er svo þægi­legt að breyta litlu, eða engu.

Hér væri hægt að spara tugi millj­arða króna á ári með því að stokka upp í öllum þessum kerf­um. Það væri til dæmis hægt að fækka ráðu­neytum aft­ur, byggja upp sam­eig­in­legar og samnýt­an­legar stoð­deildir fyrir þau, fækka sveit­ar­fé­lögum í átta til tíu og sam­eina verk­efni tuga stofn­ana sam­hliða því að þjón­usta verði í auknum mæli gerð staf­ræn.

Mark­miðið á ekki endi­lega að vera að fækka opin­berum starfs­mönn­um. Mark­miðið á fyrst og síð­ast að vera að bæta þjón­ust­una, færa hana nær not­endum og tryggja að við, eig­endur þessa stjórn­kerf­is, fáum meira fyrir skatt­pen­ing­ana okk­ar. Með þessu yrði hægt að fjölga starfs­mönnum þar sem þeirra er þörf, til dæmis í grund­vall­ar­þjón­ustu á sviði heil­brigð­is-, mennta- og vel­ferð­ar­mála, en fækka þeim ann­ars­stað­ar, t.d. á skrif­stofum sveit­ar­stjórna eða í stjórn­enda­lagi stofn­ana. Lyk­il­at­riðið er að fjár­magna þær ein­ingar sem eftir standa þannig að þær geti raun­veru­lega veitt þá þjón­ustu sem þær eiga að veita, og sam­fé­lagið þarf á að halda.

Frelsi til að þjappa saman valdi

Ísland er ekki mjög lýð­ræð­is­legt land, í þeim skiln­ingi að vald er afar sam­an­þjapp­að. Hér er sterkt ráð­herraræði, enda rík­is­stjórn ekki fjöl­skipað stjórn­vald, og aðkoma almenn­ings að stjórn­málum er að mestu bundin við kosn­ing­ar. Leiðir til að bæta þá aðkomu, til dæmis í gegnum skýr­ari ferla um þjóð­ar­at­kvæða­greiðslur með breyt­ingum á stjórn­ar­skrá, hafa verið svæfðar af íhalds­öflum á síð­ustu árum. 

Fyrir rúmum fjórum árum fór ný rík­is­stjórn af stað meðal ann­ars með það mark­mið að ætla að efla Alþingi. Það var sér­stak­lega skrifað inn í stjórn­ar­sátt­mál­ann og var meira að segja í titli hans. Þegar á reyndi fólst þessi efl­ing þó ein­ungis í auknu fjár­austri í fjölgun starfs­manna þing­flokka og þing­nefnda. Eng­inn vilji var til staðar til að breyta þing­sköp­um. Bara til að eyða meiri pen­ingum í að auka tök starf­andi stjórn­mála­flokka á völd­um, og um leið skapa stórar fjár­hags­legar hindr­anir fyrir ný öfl til að kom­ast inn á stjórn­mála­svið­ið.

Þegar sama stjórn end­ur­nýj­aði svo hjú­skap­ar­heitin var sam­hliða ákveðið að kasta þess­ari styrk­ing­ar­grímu. Hún tók aftur við stýr­ingu nær allra fasta­nefnda, fjölg­aði ráðu­neytum og styrkti það ráð­herraræði sem stjórnin stendur fyrir í sessi. Hver og einn ráð­herra er kon­ungur sinna mála­flokka og ný skipan stjórn­ar­ráðs­ins, þar sem mála­flokkar rað­ast á köflum eftir áhuga­sviði þeirra sem sitja í stól­unum frekar en sam­fé­lags­legri þörf, sýnir þetta skýrt. 

Alþingi er fyrir vikið aðal­lega leik­hús og afgreiðslu­stofnun fyrir vilja ráð­herr­anna. Þór­hildur Sunna Ævars­dótt­ir, þing­maður Pírata, rakti þessa stöðu ágæt­lega í ára­móta­grein sem birt var á Kjarn­an­um.

Þetta er kerfi þeirra sem finna til valds­ins og sækj­ast fyrst og síð­ast eftir sæti við borðið til að útdeila pen­ingum okkar allra til sumra sem þeim þókn­ast.  

Frelsi til að vald­efla Borg­ar­túnið

Borg­ar­tún­ið, heim­ili sér­hags­muna­gæslu valda­mik­illa og efn­aðra hópa, leggur lín­urnar fyrir þessi stjórn­mál. Þær áherslur eru nokkuð skýr­ar: opin­bert eft­ir­lit er vont og fyr­ir­tæki eiga frekar að fá að hafa eft­ir­lit með sjálfum sér. Flest verka­lýðs­fé­lög eru slæm. Þeim þarf að fækka veru­lega og það þarf að veikja vopn þeirra á borð við verk­falls­rétt umtals­vert. Flestir laun­þegar eru með allt of há laun.

Skattar eru slæm­ir, sér­stak­lega á efnað fólk og valin fyr­ir­tæki, jafn­vel þótt öllu skyn­sömu fólki ætti að vera ljóst að brauð­mola­hag­fræðin þar sem stærri kaka ríkra á að búa til stærri brauð­mola fyrir pöp­ul­inn virkar ekki vel fyrir neinn nema efsta lagið.

Hækkun á útgjöldum vegna þess sem Borg­ar­túnið kallar „bóta­kerfi“ er afleit ráð­stöf­un, enda ekki þörf á því að allt fólk geti borðað sig til seddu eða búið ein­hvers­stað­ar. 

Opin­berir starfs­menn eru slæmir og opin­berir starfs­menn sem fá mann­sæm­andi laun eru sér­stak­lega slæm­ir, jafn­vel þótt samið hafi verið við þá fyrir fimm árum um að gefa eftir líf­eyr­is­rétt­indi í skiptum fyrir hærri laun, án þess að það hafi verið efnt.

Umræða um upp­töku ann­ars gjald­mið­ils eða frekara alþjóð­legt sam­starf er ekki á dag­skrá, enda gæti aukin sam­keppni skert frelsi þeirra sem hafa mest tök á íslensku atvinnu­lífi til að halda fákeppni og ein­okun lif­andi.

Frelsi til að skammta réttum aðilum millj­arða í skattfé

Rík­is­út­gjöld eru að uppi­stöðu slæm nema þegar þau fela í sér greiðslur til fyr­ir­tækja í kreppu­á­standi svo eig­endur þeirra, sem margir hafa tekið millj­arða út úr fyr­ir­tækj­unum þegar vel gengur, þurfi ekki að ganga á eigið fé sitt. Þetta gerð­ist síð­ast þegar fyrr­ver­andi for­maður Sam­taka Iðn­að­ar­ins, nú for­maður efna­hags- og við­skipta­nefnd­ar, ákvað að hlýða kalli núver­andi stjórn­enda þess hags­muna­gæslu­arms og fram­lengja átakið „allir vinna“. Það var gert þrátt fyrir að sér­fræð­ingar fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neyt­is­ins hafi sagt fram­leng­ing­una vera slæma hag­stjórn og að engin þörf væri á henni. Kostn­að­ur­inn rík­is­sjóðs: um sjö millj­arðar króna. 

Annað dæmi snýr að end­ur­greiðslu á kostn­aði sem fellur til vegna rann­sókna og þró­un­ar. Nú skal und­ir­strika að stuðn­ingur hins opin­bera við nýsköpun er hið besta mál, og nauð­syn­leg­ur. Eft­ir­lits­laust fjár­austur til allra fyr­ir­tækja sem segj­ast stunda nýsköpun er það hins vegar ekki. Hér er staðan sú að á örfáum árum hafa end­ur­greiðslur vegna rann­sókn­ar- og þró­un­ar­kostn­aðar fyr­ir­tækja nífald­ast og verða 11,7 millj­arðar króna í ár. Skatt­ur­inn, sem á að hafa eft­ir­lit með þessu, hefur sagt skýrt að verið sé að mis­nota þetta fyr­ir­komu­lag. Ýmis fyr­ir­tæki telji fram almennan rekstr­ar­kostnað sem nýsköp­un. Eft­ir­lits­að­il­inn, sem skortir að eigin sögn sér­þekk­ingu til að valda eft­ir­lits­hlut­verki sínu, segir að þessi mis­notkun leiði til veru­legra útgjalda af hálfu hins opin­bera og geti raskað sam­keppni. Ekk­ert hefur verið gert með þessar athuga­semd­ir.

Enn eitt dæmið er Mat­væla­sjóð­ur, sem á að styrkja þróun og nýsköpun við fram­leiðslu og vinnslu mat­væla og hlið­ar­af­urða úr land­bún­að­ar- og sjáv­ar­af­urð­um. Stjórn hans útdeilir nokkur hund­ruð millj­ónum króna af skattfé á hverju ári. Í henni situr meðal ann­ars fram­kvæmda­stjóri hags­muna­gæslu­sam­taka útgerð­ar­manna. Nokkur af stærstu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækjum lands­ins, sem eiga eigið fé upp á tugi millj­arða króna og geta vel sinnt þróun án styrkja, eru á meðal helstu styrk­þega.

Svo má ekki gleyma ákvörðun um að greiða 700 millj­­ónir króna úr rík­­is­­sjóði til stuðn­­ings bændum vegna hækk­­unar áburð­­ar­verðs í kjöl­far heims­far­ald­­ur­s­ins svo hægt sé að við­halda „fæðu­ör­ygg­i“.

Frelsi til að græða pen­inga

Allt byggir þetta á ein­faldri hug­mynda­fræði: eini til­gangur gang­verks­ins er að sumir græði pen­inga. Eng­inn annar mæli­kvarði er á árangur en banka­reikn­ing­ur­inn og völdin sem pen­ing­arnir veita. Hag­vöxt­ur, hag­vöxt­ur, hag­vöxt­ur. 

Aukin auð­söfnun elur svo af sér meiri völd.

Öflin sem starfa eftir þess­ari mön­tru hafa styrkt stöðu sína gríð­ar­lega á síð­ast­liðnum ára­tug. Þau hafa úr miklum fjár­munum að spila og hafa ótrú­legt aðgengi að ráða­mönnum og ákvörð­un­ar­töku í gegnum tengsla­net, umsagn­ar­ferli, komu fyrir þing­nefndir og setu í hinum ýmsu nefndum og hópum sem skip­aðir eru til að móta sýn eða fram­fylgja henn­i. 

Sam­hliða þess­ari þróun var ákveðið að dæla fé í að koma upp upp­lýs­inga­full­trúa- og spuna­meistarageri innan fram­kvæmda­valds­ins og stjórn­mála­flokk­anna með fjár­austri úr opin­berum sjóð­um. Þessi hópur hefur það meg­in­hlut­verk að láta yfir­menn sína og ákvarð­anir þeirra, lit­aðar af hags­munum lobbí­ista, líta vel út.

Frelsi til að ná tökum á fjöl­miðlaum­fjöllun

Þá var tekin póli­tísk ákvörðun um að veikja kerf­is­bundið fjöl­miðlaum­hverf­ið, aðal­lega með því að gera nán­ast ekk­ert til að laga það í rúman ára­tug. Aðhalds­hlut­verk þess hefur fyrir vikið veikst gíf­ur­lega, stór­felldur atgervis­flótti eru úr stétt­inni, starf­andi hefur fækkað gríð­ar­lega og stærstu frétta­miðl­arnir hafa verið reknir í botn­lausu tapi árum saman. Það geta þeir vegna þess að ríkt og valda­mikið fólk úr atvinnu­líf­inu getur nýtt skatta­legt tap sitt af öðrum verk­efnum til að setja millj­arða króna í hít­ina í stað þess að greiða þá í skatta, og fá „tök á umræð­unni“ fyrir vik­ið. 

Þau tök birt­ast sýni­leg­ast í umfjöllun um efna­hags­mál og við­skipti. Nær allir miðlar sem sér­hæfa sig í slíkri umfjöllun gera það út frá hags­munum fjár­magns­eig­enda. Við­mæl­end­ur, álits­gjafar og pistla­höf­undar koma nær und­an­tekn­ing­ar­laust úr hópi starfs­manna þeirra. 

Fárán­leiki þessa eitr­aða sam­bands náði nýjum hæðum í síð­asta mán­uði þegar vel­gjörð­ar­fé­lag fólks sem stundar Vinnu­stofu Kjar­vals stóð fyrir „Full­veld­is­há­tið atvinnu­lífs­ins“ í sam­starfi við nýjan við­skipta­mið­il. Fyrir hönd félags­ins kom fram kona sem er grunuð um að hafa, ásamt öðrum, ólög­lega haft mikið fé af Íslands­banka með glæp­sam­legum hætti. Á þessum við­burði var sami Íslands­banki verð­laun­aður fyrir að hafa verið seld­ur. Meðal þeirra sem tók við verð­laun­unum var banka­stjór­inn sem stýrði Íslands­banka þegar hinn ætl­aði glæpur var fram­inn og lét kæra málið til hér­aðs­sak­sókn­ara.

Frelsi til að breyta

Stöð­ug­leiki er í besta falli kyrr­staða. Sá stöð­ug­leiki sem er stans­laust verið að klifa á við okkur að sé lífs­nauð­syn­legur snýst ekki um ráð­deild eða ábyrgð í rík­is­rekstri eða bætta stjórn­mála­menn­ingu. Hann snýst ekki um heil­brigða umræðu, vald­dreif­ingu, góða þjón­ustu, vel­ferð flestra, sterka fjöl­miðla og það að hags­munir almenn­ings séu hafðir í fyr­ir­rúmi.

Hann snýst um völd og því að við­halda völd­um. Því meira samdauna þessu kerfi sem fólk verð­ur, því sér­kenni­legri verða öll sam­skipti við það. 

Stjórn­mála­fólk sem árum saman brann af eld­móði og dirfsku er allt í einu orðið hálf væni­sjúkt og sér sam­særi gegn sér í hverju horni vegna þess að það fær gagn­rýni fyrir að vera orðið að því sem það stóð áður á móti. Fjöl­miðla­menn eru nú margir hverjir miklu nær við­fangs­efnum sínum sem þeir eiga að veita aðhald en þeim sem þeir eiga að vera að skrifa fyr­ir. Eig­endur umræð­unnar eru þeir sem eiga mestan pen­ing hverju sinni.

Sá stöð­ug­leiki sem verið er að bjóða okkur upp á er ekki eft­ir­sókn­ar­verð­ur. Þótt Ísland hafi um margt þró­ast í rétta átt á únd­an­förnum ára­tugum og sé að mörgu leyti gott land til að búa í þá má það ekki vera afsökun fyrir því að standa kyrr og taka ekki á þeim mein­semdum sem blasa við. Hér er sam­eig­in­legum gæðum mis­skipt, hér er völdum mis­beitt og hér er opin­berum fjár­munum sóað í að við­halda því ástandi.

Það þarf að að þora að breyta því sem er ekki að virka. Og nýta frelsið til að standa óhrædd upp í hár­inu á þeim sem vilja standa í vegi fyrir þeim breyt­ing­um.