Fyrir kosningarnar 2013 sögðu fjórir af sex oddvitum Sjálfstæðisflokksins sem leiddu kjördæmi flokksins, þar á meðal formaðurinn Bjarni Benediktsson, að áframhald viðræðna um aðild að Evrópusambandinu yrði sett í þjóðaratkvæðagreiðslu á komandi kjörtímabilinu. Allir fjórir urðu síðar ráðherrar í þeirri ríkisstjórn sem tók við völdum vorið 2013. Engir fyrirvarar voru settir um meirihluta á Alþingi, meirihluta innan ríkisstjórnar eða sýnilegan þjóðarvilja í skoðanakönnunum þegar þessi fyrirheit voru gefin.
Umsóknin var síðan dregin til baka eftir kosningar án þess að þjóðaratkvæðagreiðsla færi fram. Í viðtölum í kjölfarið bar Bjarni fyrir sig „pólitískan ómöguleika“ þess að halda slíka í ljósi þess að báðir þáverandi stjórnarflokkar, Sjálfstæðisflokkur og Framsóknarflokkur, voru andvígir aðild.
Í könnun sem gerð var á vormánuðum ársins 2014 kom í ljós að 72 prósent landsmanna vildu þjóðaratkvæðagreiðslu um áframhald viðræðna en 21 prósent var á móti.
Sá skýri þjóðarvilji breytti engu. „Pólitískur ómöguleiki“ trompaði hann.
Mikill og viðvarandi meirihluti fyrir breytingum í sjávarútvegi
Fiskveiðistjórnunarkerfið sem gert hefur handfylli einstaklinga á Íslandi forríka á alþjóðlegum mælikvarða vegna nýtingar á þjóðarauðlind, og tryggt þeim gríðarleg ítök í öðrum öngum íslensks samfélags, er líklega eitt stærsta svöðusárið á þjóðarsálinni.
Í ágúst var birt niðurstaða könnunar sem Gallup gerði fyrir þrýstihópinn Þjóðareign. Í henni var fólk spurt hvort það styddi að markaðsgjald væri greitt fyrir afnot af fiskimiðum þjóðarinnar. Niðurstaðan var sú að 77 prósent aðspurðra var fylgjandi því og einungis 7,1 prósent var andvígt slíkri kerfisbreytingu. Afgerandi meirihluti kjósenda allra flokka var fylgjandi breytingunni þótt stuðningurinn væri minni hjá kjósendum Framsóknarflokks, Sjálfstæðisflokks og Miðflokks en þeim sem ætla að kjósa aðra flokka.
Í sömu könnun kom fram að 64 prósent landsmanna töldu að núverandi útfærsla á kvótakerfinu ógni lýðræðinu. Meirihluti kjósenda Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks töldu reyndar að sú ógn væri ekki til staðar en kjósendur allra annarra flokka sem eiga möguleika á að komast inn á þing voru á annarri skoðun.
Samt virðist pólitískt ómögulegt að breyta þessu kerfi í samræmi við vilja þjóðarinnar.
Meirihluti vill endurskoðun á stjórnarskrá
Í nóvember 2020 birti MMR niðurstöður úr könnun um stjórnarskrármál. Þar var spurt hversu mikilvægt eða lítilvægt fólki þætti að Íslendingar myndu fá nýja stjórnarskrá á yfirstandandi kjörtímabili. Í ljós kom að 59 prósent töldu það mikilvægt en 25 prósent lítilvægt.
Í sömu könnun kom í ljós að tveir af hverjum þremur landsmönnum vildi að tillögur Stjórnlagaráðs yrðu lagðar til grundvallar frumvarps að nýrri stjórnarskrá. Afstaðan gagnvart þessum atriðum hefur verið nær óbreytt frá árinu 2012.
Gallup gerði svo sambærilega könnun, þar sem spurt var um skoðun fólks á stjórnarskránni og til breytinga á henni, í júlí 2021. Niðurstaðan var að 53 prósent vildu breytingar á stjórnarskrá í samræmi við tillögur stjórnlagaráðs og rúmlega 18 prósent vildu breytingar á stjórnarskrá en ekki þær sem stjórnlagaráð lagði til. Um 13 prósent vildu að stjórnarskráin héldist óbreytt og nær 16 prósent sögðu engan af fyrrnefndum kostum lýsa skoðun sinni.
Það hefur legið fyrir frá því í október 2018 að heildarendurskoðun á stjórnarskrá yrði ekki á dagskrá á þessu kjörtímabili, þrátt fyrir að það stæði í stjórnarsáttmála að ríkisstjórnin vildi halda áfram með heildarendurskoðun hennar. Þá greindi Bjarni Benediktsson frá því að hann teldi ekki þörf á heildarendurskoðun stjórnarskrárinnar, og við það varð hún pólitískur ómöguleiki.
Gerðu athugasemdir við hugtakið „þjóðareign“
Þær útvötnuðu breytingartillögur á stjórnarskránni sem forsætisráðherra valdi til umfjöllunar á kjörtímabilinu áttu heldur ekki mikla möguleika. Vinna við þær mallaði áfram í hálfgerðu tilgangsleysi allt kjörtímabilið en þegar þrjú stærstu lobbýistasamtök landsins, Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi, Samtök atvinnulífsins og Viðskiptaráð skiluðu öll umsögnum um stjórnarskrárfrumvarp forsætisráðherra, sögðu það ýmsum annmörkum háð og lögðu til að það næði ekki óbreytt fram að ganga varð flestum ljóst sem þekkja hefðbundið gangverk mála hérlendis á undanförnum árum ljóst hvernig málið myndi enda. Athugasemdir þeirra voru að uppistöðu við hugtakið „þjóðareign“ sem öll samtökin gerðu verulegar athugasemdir við.
Það kom því engum á óvart þegar fulltrúar Vinstri grænna, Sjálfstæðisflokks, Framsóknarflokks og Miðflokks í stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd felldu tillögu um að afgreiða stjórnarskrárfrumvarpið úr nefnd í sumar. Og slógu þar umbótum á því plaggi á enn lengri frest, í takti við vilja minnihluta þjóðar, Sjálfstæðisflokksins og stærstu lobbýistasamtakanna.
Mikill meirihluti vildi ekki selja banka sem var samt seldur
Í Hvítbók um framtíð fjármálakerfisins sem birt var í desember 2018 kom fram að 61,2 prósent landsmanna væri jákvæður gagnvart því að íslenska ríkið sé eigandi viðskiptabanka. Einungis 13,5 prósent þeirra voru neikvæðir gagnvart því og 25,2 prósent höfðu ekki sérstaka skoðun á því.
Í könnun Gallup sem gerð var snemma á þessu ári kom fram að tæp 56 prósent landsmanna lögðust gegn því að ríkið selji hlut sinn í Íslandsbanka. Samkvæmt niðurstöðum hennar sögðust 23,5 prósent vera fylgjandi sölu og 20,8 prósent sögðust ekki hafa skoðun á málinu, hvorki með né á móti.
Samt var 35 prósent hlutur í Íslandsbanka seldur í sumar á verði sem var 34 prósent undir markaðsvirði Arion banka (sem er minni banki), eða á um 55 milljarða króna. Markaðsvirði þess hlutar er nú, tæpum þremur mánuðum eftir útboðið, um 31 milljarði krónum hærra en það var við skráningu Íslandsbanka á markað.
Fleiri vilja taka við fleiri flóttamönnum
Tæp 40 prósent landsmanna telja að hér á landi séu tekið á móti of fáum flóttamönnum, 35 prósent telja fjölda flóttafólks sem tekið er við hæfilegan og 26 prósent landsmanna telja að verið sé að taka á móti of miklum fjölda flóttamanna, samkvæmt könnun MMR sem birtist í síðustu viku.
Þrátt fyrir að hér hafi undanfarin fjögur ár setið ríkisstjórn undir forystu Vinstri grænna sem boðar stærri skref í móttöku flóttafólks en áður hafa verið stigin finnst 57 prósentum þeirra kjósenda Vinstri grænna sem tóku afstöðu í könnuninni að verið sé að taka á móti of fáum flóttamönnum hingað til lands.
Stuðningsmenn hinna ríkisstjórnarflokkana eru ekki alveg á sömu skoðun. Aðeins 18 prósent aðspurðra kjósenda Sjálfstæðisflokksins finnst að verið sé að taka á móti of fáum flóttamönnum, á meðan að 36 prósent þeirra finnst fjöldi flóttamanna hér á landi of mikill.
Framsóknarflokkurinn er síðan, eins og í mörgum öðrum málum, mitt á milli samstarfsflokka sinna í ríkisstjórn, en 32 prósentum þeirra sem sögðust ætla að kjósa flokkinn finnst tekið á móti of fáum flóttamönnum og 22 prósentum finnst tekið á móti of mörgum, samkvæmt könnun MMR.
Ísland tekur áfram sem áður á móti fáum flóttamönnum miðað við getu.
Allir nema Sjálfstæðismenn vilja að þeir ríkustu greiði hærri skatta
Næstum átta af hverjum tíu landsmönnum, eða 77 prósent, töldu samkvæmt nýlegri könnun að auðugasta fólkið á Íslandi, það sem tilheyrir því eina prósenti sem á mest, ætti að greiða hærri skatta. Einungis fimm prósent töldu að skattar á ríkasta fólkið ættu að lækka.
Kjósendur Sjálfstæðisflokksins skáru sig úr þegar kemur að vilja til að hækka skatta þeirra sem mest eiga. Alls sögðu 37 prósent þeirra að það ætti að hækka skatta á auðugustu Íslendinganna. 45 prósent þeirra vildu að skattar væru óbreyttir en 18 prósent kjósenda Sjálfstæðisflokks vildu að skattar á efsta prósentið yrðu lækkaðir, eða næstum einn af hverjum fimm kjósendum flokksins.
Ríkasta eitt prósentið, alls um 2.400 fjölskyldur, bættu 37,3 milljörðum króna við eigið fé sitt í fyrra, eða um 30 prósent af öllum nýjum auð sem varð til á því ári. Þessar fjölskyldur áttu samtals 902,2 milljarða króna í lok árs 2020.
Eigið fé ríkustu hópanna hérlendis hefur verið stórlega vanmetið, og er mun meira en þær tölur sem hér eru til umfjöllunar hér að ofan. Hluti verðbréfaeignar, hlutabréf í innlendum og erlendum hlutafélögum, er metin á nafnvirði, en ekki markaðsvirði. Þá eru fasteignir metnar á samkvæmt fasteignamati, ekki markaðsvirði, sem er í flestum tilfellum hærra.
Það þýðir að ef verðbréf í t.d. hlutafélögum hafi hækkað í verði frá því að þau voru keypt þá kemur slíkt ekki fram í þessum tölum. Úrvalsvísitala Kauphallar Íslands hefur til að mynda hækkað um 115 prósent frá því í mars á síðasta ári.
Meginþorri verðbréfa sem eru í beinni eigu einstaklinga tilheyra þeim tíu prósentum landsmanna sem eru ríkastir. Sá hópur átti 86 prósent allra verðbréfa sem eru í beinni eigu einstaklinga í lok árs 2019.
Samt stórlækkaði skattbyrði efsta prósentsins á árunum 1995 til 2018, á sama tíma og skattbyrði lægri tekjuhópa jókst.
Þarf að viðhalda stöðugleikanum?
Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra og formaður Sjálfstæðisflokksins, sagði nýverið að alþingiskosningarnar í lok september snúist „fyrst og fremst um það að halda vinstristjórn frá völdum“.
„Að hér verði ekki til vinstristjórn eftir kosningar, það er stóra málið. Sjálfstæðisflokkurinn hefur verið aflið sem hefur komið í veg fyrir það hingað til og það er það sem við stefnum á að gera,“ sagði Bjarni í viðtali við Pál Magnússon, þingmann Sjálfstæðisflokksins, á sjónvarpsstöð.
Vinstristjórn þýðir í þessu samhengi allar ríkisstjórnir sem Sjálfstæðisflokkurinn er ekki aðili að, óháð því hvort slíkar væru aðallega samsettar af miðjuflokkum. Að sama skapi er stjórn með Sjálfstæðisflokknum og Vinstri grænum ekki vinstristjórn að mati formanns Sjálfstæðisflokksins.
Það sem hann á við er að það þurfi að mynda stjórn til að „viðhalda stöðugleika“. Á mannamáli þýðir það stjórn sem breytir ekki ofangreindum kerfum. Ver fiskveiðistjórnunarkerfið fyrir breytingum, ver stjórnarskránna fyrir breytingum, selur áfram hluti ríkisins í bönkum, tekur ekki á móti marktækt fleiri flóttamönnum og eykur ekki skattbyrði hinna allra ríkustu, svo þeir geti orðið enn ríkari. Í stuttu máli stjórn sem framfylgir stefnu flokks sem er með undir 24 prósent fylgi, en ekki vilja mikils meirihluta þjóðarinnar. Þessi stöðugleiki er pólitískur möguleiki á meðan að aðrir flokkar eru tilbúnir að fyrirgera sínum stefnumálum til að fá sæti við ríkisstjórnarborðið.
Það er engin ómöguleiki að breyta þessu. Vandamálið er heimatilbúið. Það er hægt að koma á umbótastjórn með góðan meirihluta sem tekur á öllum ofangreindum málum í takti við þjóðarvilja. Hún þyrfti að innihalda fjóra til fimm flokka og starfa eins og stjórnir hafa gert lengi á hinum Norðurlöndunum með góðum árangri. Þessi leið reynir meira á stjórnmálamennina, það er erfiðara að breyta en standa kyrr, en hún gerir þeim líka kleift að koma hugsjónum sínum og stefnum í verk.
Það skiptir nefnilega öllu máli hver stjórnar.
