Það er ekki hægt að draga aðra ályktun en að þeim stjórn­mála­mönnum sem ráða í sam­fé­lag­inu okkar líki við þá stöðu sem er uppi á fjöl­miðla­mark­aði. Í á fimmta ár hafa þeir dinglað gul­rót um smá­vægi­lega styrki fyrir framan einka­rekna fjöl­miðla. Eina skiptið sem þeir hafa verið greiddir út var í fyrra þegar þeim var breytt í eins árs kór­ónu­veiru­styrk og fyr­ir­komu­lag þeirra haft þannig að meg­in­þorri upp­hæð­ar­innar fór til þriggja stærstu fjöl­miðla­fyr­ir­tækj­anna sem eru öll að glíma við sam­an­lagðan botn­lausan tap­rekstur á fjöl­miðla­ein­ingum sín­um. Pen­ing­arnir fara því ekki til að ráða nýtt fólk eða hækka laun þeirra sem eru fyr­ir, heldur í hít­ina. 

Í des­em­ber lagði Lilja D. Alfreðs­dóttir, mennta- og menn­ing­ar­mála­ráð­herra, enn og aft­ur, fram styrkja­frum­varp sitt. Það er eina úrræðið sem lagt hefur verið fram í stjórn­ar­tíð hennar í ráðu­neyt­inu til að styrkja fjöl­miðlaum­hverf­ið, þótt að upp­haf­lega hafi það átt að vera ein af fjöl­mörgum aðgerðum sem áttu að virka sam­hang­andi til að laga umhverfið heild­rænt. Eitt og sér gerir styrkja­frum­varpið enda lít­ið. Það var ætlað fyrir litla og vax­andi miðla, ekki til að plástra ónýt rekstr­ar­módel stærstu einka­reknu fjöl­miðla­fyr­ir­tækja lands­ins.

Í frum­varpi Lilju var þó áfram haldið í það plást­ur­s-­fyr­ir­komu­lag sem sett var upp í fyrra þegar styrkja­kerf­inu var breytt í ein­skiptis kór­ónu­veiru­far­ald­urs­styrk: að Árvak­ur, Torg og Sýn áttu að fá þorra þess­arra pen­inga. 

Fyr­ir­sjá­an­leik­inn fjar­lægður

Það eina góða í frum­varp­inu, sem verður tekið til ann­arrar umræðu á Alþingi í dag, sem hélt sér var að það gaf þeim sem reka fjöl­miðla­fyr­ir­tæki fyr­ir­sjá­an­leika með nokk­urra ára gild­is­tíma. Nú, þegar frum­varpið hefur verið afgreitt úr nefnd eftir margra mán­aða svefn þar inni, hefur sá hluti verið fjar­lægður og það á ein­ungis að gilda til eins árs. Til­gang­ur­inn er aug­ljós­lega sá að halda fjöl­miðlum í spenni­treyju og end­ur­taka þennan þreytta leik aftur að ári. Henda brauð­mylsnu. Setja á svið leik­þætti um áhuga en láta síðan vilja hand­fylli þing­manna Sjálf­stæð­is­flokks, sem skilja lítið um eðli fjöl­miðla heldur líta á þá sem valdatól, ráða nið­ur­stöð­unni.

Á meðan molnar undan alvöru fjöl­miðlun í land­inu, atgervis­flótt­inn heldur áfram, Ísland fellur á alþjóð­legum listum yfir fjöl­miðla­frelsi og geta frjálsra fjöl­miðla sem hafa almanna­hags­muni að leið­ar­ljósi í umfjöllun sinni til að takast á við hags­muna­hópanna sem ráða öllu á Íslandi verður meiri brekka.

Hags­muna­að­il­arnir sem eiga dag­blöðin

Inn­koma Ásgeirs Jóns­sonar seðla­banka­stjóra inn í hags­muna­hópa­stríðið nýverið í eld­fimu við­tali þar sem hann sagði að Íslandi væri „að miklu leyti stjórnað af hags­muna­hópum og það er meiri­háttar mál að lenda uppi á kant við þá“ fór ekki fram­hjá mörg­um. Og hefur verið rakin á þessum vett­vangi áður.

Gylfi Magn­ús­son, for­maður banka­ráðs Seðla­banka Íslands, fylgdi í kjöl­farið og sagði í Kast­ljós­við­tali: „Þetta er raun­veru­legt vanda­mál og við þurfum ekki að láta sér­hags­muna­öflin sigra alltaf, þó að það sé oft­ast til­hneig­ing til þess. Þau eru oft­ast ein­beitt­ari heldur en þeir sem eru að verja almennu hags­mun­ina. Og oft miklir fjár­munir undir sem menn geta lagt í að fá til dæmis ein­hverjar breyt­ingar á reglu­verki í gegn sem þjóna hags­munum eins hóps, en ekki hins breiða fjölda.“ 

Gylfi Zoega, pró­fessor í hag­fræði, tjáði sig líka um þessa stöðu – bar­áttu þeirra sem vinna með almanna­hags­muni að leið­ar­ljósi gegn þeim sem verja þrönga sér­hags­muni – í við­tali í Sprengisandi. Aðspurður hvort að veist væri per­sónu­lega að sér­fræð­ingum sem tjá sig um ákveðin mál sagði Gylfi: „Það er smá stríðs­kostn­að­ur.“ Sér­fræð­ingar hafi ákveðnum skyldum að gegna að rétta upp „rauð flögg“ telji þeir til­efni til. „Stríðs­kostn­að­ur­inn felist m.a. í því að fá „á sig bunur í dag­blöð­un­um,“ sagði Gylfi. „Þessir hags­muna­að­ilar eiga dag­blöð­in.“ 

Ein mik­il­væg­asta umsögn um styrkja­frum­varp fjöl­miðla sem komið hefur fram, og styður orð Gylfa Zoega, er sú sem Sam­keppn­is­eft­ir­litið birti í byrjun árs í fyrra. Þar sagði að hafa yrði í huga að „eign­ar­hald stærri einka­rek­inna fjöl­miðla hefur í vax­andi mæli þró­ast á þann veg að eign­ar­haldið hefur færst á hendur fjár­sterkra aðila sem standa fyrir til­tekna skil­greinda hags­muni í íslensku atvinnu­lífi. Í sumum til­vikum blasir við að ráð­stöfun þess­ara aðila á fjár­munum í fjöl­miðla­rekstur hefur það meg­in­mark­mið að ljá hags­munum við­kom­andi aðila enn sterk­ari rödd og vinna þeim þannig frek­ari fram­gang. Við þessar aðstæður er mik­il­vægt að stjórn­völd hagi stuðn­ingi sínum við fjöl­miðla þannig að þeir aðilar eða hags­muna­öfl sem hafa úr minni fjár­munum að moða geti einnig komið sínum mál­stað á fram­færi.“

Þeir sem eru til­búnir að tapa millj­örðum fyrir tök á umræðu

Hvaða aðilar eru það sem Ásgeir, Gylfi, Gylfi og Sam­keppn­is­eft­ir­litið tala um? Jú, það eru meðal ann­ars útgerð­ar­fyr­ir­tækin sem eiga útgáfu­fé­lag Morg­un­blaðs­ins að mestu með odd­vita Sjálf­stæð­is­flokks­ins í Reykja­vík, og hafa borgað um 2,5 millj­arða króna hið minnsta vegna tap­rekst­urs félags­ins á síð­asta rúma ára­tug. Sam­hliða hefur lestur Morg­un­blaðs­ins helm­ing­ast.

Svo er um að ræða Helga Magn­ús­son, sem er stjórn­ar­for­maður Bláa lóns­ins, umsvifa­mik­ill fjár­festir og kom að stofnun Við­reisnar á sínum tíma. Hann eign­að­ist Torg, útgáfu­fé­lag Frétta­blaðs­ins og tengdra miðla, á árinu 2019. Helgi hefur mik­inn áhuga á að koma sínum tökum á umræð­una. 

Ekki áhersla á „áreið­an­legan og vand­aðan frétta­flutn­ing“

Það sást þegar nýr rit­stjóri var ráð­inn yfir Frétta­blað­ið. Um var að ræða fyrr­ver­andi banka­stjóra með afar tak­mark­aða reynslu úr fjöl­miðlum en umfangs­mikla reynslu í að setja fjár­mála­fyr­ir­tæki á haus­inn og að tapa millj­örðum króna sem það fékk úr opin­berum sjóð­um.

Það sást líka á þeirri stefnu sem birt var fyrir fjöl­miðla Torgs haustið eftir eig­enda­skipt­in. Þar var lítið fjallað um fjöl­miðl­un, og ekk­ert um mik­il­vægi þess að upp­lýsa almenn­ing. Þess í stað var sagt að hlut­verk miðl­anna yrði meðal ann­ars að halda fram „borg­ara­legum við­horf­um, víð­sýni og frjáls­lyndi. Frelsi verði gert hátt undir höfði og hag neyt­enda haldið á lofti. Stjórn­völdum á hverjum tíma verði veitt aðhald á öllum svið­um. Sama gildi um dóm­stóla. Áhersla verði lögð á mik­il­vægi umhverf­is­vernd­ar, efl­ingu atvinnu­lífs­ins og sam­starf Íslend­inga á alþjóð­legum vett­vang­i.“

Ritstjórnarstefnan var mjög frá­brugðin þeirri stefnu sem áður var við lýði. Í henni sagði meðal ann­ars að Frétta­blaðið legði áherslu á „áreið­an­legan og vand­aðan frétta­flutn­ing“, að hafa „sjálft ekki skoðun á neinu máli“, að fjalla um „margar hliðar mála og draga fram ólíkar skoð­anir og sjón­ar­mið“ og að vera „.op­inn og líf­legur umræðu­vett­vangur fyrir les­endur og birta dag­lega umræðu­greinar frá þeim“. 

Sem sagt: meiri sér­hags­muna­gæsla, póli­tík og áróð­ur. Minni frétta­mennska. Allt rekið í bull­andi tapi.

Miðað við þær upp­lýs­ingar sem eru aðgengi­legar í árs­reikn­ingum má ætla að Helgi og við­skipta­fé­lagar hans hafi kostað um 1,2 millj­örðum króna til nú þegar í þessa við­leitni. Sam­hliða hafa rekstr­ar­að­stæður flagg­skips útgáf­unn­ar, Frétta­blaðs­ins, hríð­versnað enda lestur þess kom­inn langt niður fyrir þau sárs­auka­mörk sem hann þol­ir. 

Ef þú horfir ekki á vand­ann, þá er hann ekki til 

Nú liggur fyrir að tveir helstu leið­togar rík­is­stjórn­ar­innar kann­ast bara ekk­ert við þá hags­muna­hópa sem sumir hverjir eru orðnir svo ríkir og valda­miklir að þeir hafa ein­hliða ákveðið að aðrar reglur og lög gildi um þá en hina. 

Bjarni Bene­dikts­son, for­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins, segir að gagn­sæi sé „í raun og veru vopnið sem við getum beitt gegn því að ein­hvers staðar sé verið að beita óeðli­legum þrýst­ing­i.“ Katrín Jak­obs­dóttir, for­sæt­is­ráð­herra og for­maður Vinstri grænna, seg­ist hafa þá trú á stjórn­málum og stjórn­mála­mönnum að þeir láti ekki allir stjórn­ast af hags­mun­um. „Það væri auð­vitað veru­lega illa fyrir okkur komið ef svo væri.“ 

Bæði kjósa að líta und­an, vegna þess að það hentar þeim ekki að horfa beint á vand­ann sem við blas­ir.

Þessi afstaða valda­mestu stjórn­mála­manna lands­ins er áhuga­verð þegar hún er sett í sam­hengi við það að þeir stjórn­ar­þing­menn sem standa að baki því að keyra styrkja­frum­varp fyrir einka­rekna fjöl­miðla í gegn í þeirri mynd sem það er í dag, eru að þjón­usta þessa hags­muna­hópa sem leið­tog­arnir þykj­ast ekki sjá. Bara hreint og bein­t. 

Og þar með að vinna gegn lýð­ræð­inu í land­in­u. 

Fjöl­miðlar með hnífa í byssu­bar­daga

Þessir hags­muna­hópar eru með yfir­burða­stöðu í sam­fé­lag­inu, sér­stak­lega gagn­vart fjöl­miðlum sem vinna með hags­muni heild­ar­innar að leið­ar­ljósi. Hóp­arnir lifa á gráa svæð­inu milli atvinnu­lífs, stjórn­mála og stjórn­sýslu. Fólk af öllum þessum sviðum eru beinir þátt­tak­endur í að við­halda núver­andi kerf­um.

Lobbý­istaarmar þess­ara hópa eru langtum betur fjár­magn­aðir en fjöl­miðl­arnir sem eiga að veita þeim aðhald og geta boðið starfs­fólki sínu, margt hvert fyrr­ver­andi fjöl­miðla­fólk, upp á miklu betri kjör og vinnu­að­stæð­ur. 

Hið opin­bera hefur byrgt sig upp af upp­lýs­inga­full­trúa­her­sveitum sem kosta hund­ruð millj­óna króna á ári til að skrifa „frétt­ir“ sem eru ekki fréttir heldur að uppi­stöðu áróður til að láta ráð­herra líta vel út. Stjórn­mála­flokkar hafa hækkað eigin fram­lög úr rík­is­sjóði upp úr öllu hófi og nota þá fjár­muni meðal ann­ars til að fram­leiða efni, t.d. hlað­vörp eða skrif­aðar „frétt­ir“, sem er svo dul­búið sem eðli­legt fjöl­miðla­efni.

Svo erum við auð­vitað með þá hópa sem eru að fram­leiða eigið efni til að ráð­ast á nafn­greint fjöl­miðla­fólk, eins og Sam­herji. Það fyr­ir­tæki hefur búið til alls 13 mynd­bönd þar sem vegið er að æru, fag­heiðri og fram­færslu nafn­greindra blaða­manna. Vefur Morg­un­blaðs­ins, í eigu útgerð­ar­fyr­ir­tækja, aug­lýsti áróð­ur­inn dögum sam­an. Og rit­stjórum þess útgáfu­fé­lags fannst illa vegið að frelsi aug­lýs­inga­deildar sinnar þegar fag- og stétt­ar­fé­lag blaða­manna, loks undir nýrri og dug­andi for­ystu, for­dæmdi þessa ein­stöku ákvörð­un. Milli þess sem þeir stunda póli­tískar per­són­u­árásir í nafn­lausum dálk­um, eins og reiðir mennta­skólakrakkar sem þora ekki að standa fyrir máli sínu.

Frelsið á hinum Norð­ur­lönd­unum

Frjáls fjöl­miðlun mun að óbreyttu deyja á Íslandi. Það er ekki spurn­ing um hvort, heldur hvenær. Þar spilar margt inn í. Fyr­ir­ferð RÚV er allt of mikil í sam­hengi við aðra sem starfa á mark­aðn­um. Sam­fé­lags­miðlar og aðrar erlendar efn­isveit­ur, sem borga ekki krónu í skatta á Íslandi, hafa tekið allt of stóra sneið af aug­lýs­inga­tekjum frá inn­lendum frétta­miðlum á und­an­förnum rúma ára­tug. Ekk­ert hefur verið gert í því að skapa hvata fyrir úr sér gengin rekstr­ar­módel stærstu fjöl­miðla­fyr­ir­tækja lands­ins að skipta um kúrs og sækja nútíma­legri tekjur með nýjum leiðum til að láta not­endur greiða fyrir frétt­ir. 

Þess í stað hafa sér­hags­muna­hópar greitt fyrir frétt­ir. Fréttir sem henta oft þeirra sér­hags­mun­um. Með til­heyr­andi sam­keppn­is­bjögun ár eftir ár eftir ár fyrir þá sem reyna að reka sig í sjálf­bærni og á réttum for­send­um.

Það er hægt að grípa inn í og breyta þess­ari stöðu með marg­hátt­uðum aðgerðum sem tryggja fjöl­miðlum á íslensku rekstr­ar­grund­völl. Það er hægt að styðja við þá alla – stóra sem smáa – með beinum og óbeinum stuðn­ingi, þannig að fjöl­miðlaflóran verði fjöl­breytt, rekstr­ar­lega sjálf­bær, óháð stjórn­málum og kom­ist úr vasa fáveldis fyr­ir­ferða­mik­illa millj­arða­mær­inga sem vilja reka Ísland eins og einka­hluta­fé­lag sitt. 

Það er hægt með styrkja­kerfi til að styðja litla og vax­andi fjöl­miðla. Það er hægt með því að draga úr fyr­ir­ferð RÚV á mark­aði og búa þar með til súr­efni fyrir stóru miðl­anna. Það er hægt með áskrift­ar­með­lags­greiðsl­um, breyt­ingu á skatt­lagn­ingu fjöl­miðla, upp­setn­ingu sam­keppn­is- og rann­sókn­ar­blaða­mennsku­sjóða og inn­leið­ingu grænna hvata. Allt leiða sem hin Norð­ur­löndin hafa fyrir löngu ráð­ist í að hluta eða öllu leyti með þeim árangri að þau státa af því að raða sér í efstu sætin yfir mest fjöl­miðla­frelsi í heim­in­um.

Á sama tíma fellur Ísland, landið sem gerir ekk­ert, eins og steinn og er nú í 16. sæti, einu á eftir Eist­land­i. 

Sagan af tveimur for­mönnum

Fyrir fimm árum setti for­maður stjórn­mála­flokks sem þá sat í rík­is­stjórn inn stöðu­upp­færslu á Face­book þar sem hann kall­aði fjöl­miðla lands­ins „lítið annað en skel, umgjörð um ­starf­­semi þar sem hver fer fram á eigin for­­send­­um. Engin stefna, ­mark­mið eða skila­­boð og þar með nán­­ast eng­inn til­­­gang­­ur, ann­ar en sá að vera til staðar fyrir þá sem þar vinna. Þeir skipt­ast ­síðan á að grípa gjall­­­ar­hornið sem fjöl­mið­ill­inn er orð­inn ­fyrir þá og dæla út skoð­unum yfir sam­­fé­lag­ið. Ein í dag - önnur á morg­un. Borið út frítt. Hvers vegna ekki bara að opna Face­book­síðu og leyfa öllum að skrifa á vegg­inn?“

For­maður stjórn­ar­and­stöðu­flokks tók þessa stöðu­upp­færslu upp í óund­ir­búnum fyr­ir­spurnum á Alþingi og sagði þetta þung orð hjá ráð­herr­anum „ekki síst í ljósi þeirrar stöðu sem fjöl­miðlar á Íslandi og ann­ars staðar í hinum vest­ræna heimi eiga í á tímum tækni­breyt­inga, á tímum sam­fé­lags­miðla, þar sem tekju­stofnar hefð­bund­inna fjöl­miðla hafa veikst þannig að þeir ráða illa við að halda úti hlut­verki sínu sem er að þjóna almenn­ingi og gera almenn­ingi ljóst að gera mun á stað­festum upp­lýs­ingum og öðru því efni sem flýtur um sam­fé­lags­miðla.“

­Stjórn­ar­and­stæð­ing­ur­inn bætti við að Ísland væri eitt Norð­ur­land­anna ekki inni á topp tíu lista yfir þau lönd þar sem fjöl­miðla­frelsi væri talið mest. „Að sjálf­sögðu mega stjórn­mála­menn gagn­rýna fjöl­miðla fyrir skoð­anir þeirra, þetta snýst ekki um það, en mér finnst hins vegar orð ráð­herr­ans bera vott um að hann geri ekki mik­inn grein­ar­mun á því sem við köllum bara hefð­bundna sam­fé­lags­miðla og því sem við eigum að gera kröfu til að séu fag­legir fjöl­miðlar þó að þar séu ýmsar skoð­an­ir. Mig langar að spyrja hæstv. ráð­herra: Er þá ekki frekar ráð að leggja til ein­hverjar aðgerðir til að bæta stöðu fjöl­miðla fremur en að þeyta þessu upp með þessum hætt­i?“

Ráð­herr­ann svar­aði því til að það væri rétt, til að mynda út af tækni­breyt­ingum og breyttu rekstr­ar­um­hverfi, að gera eitt­hvað til að treysta betur umgjörð fjöl­miðla, meðal ann­ars með því að kanna ytra umhverfi og skatta­lega hlið mála. 

Rúmu ári síðar mynd­uðu ein­stak­ling­arnir tveir sem þarna tók­ust á um fjöl­miðla, Bjarni Bene­dikts­son og Katrín Jak­obs­dótt­ir, rík­is­stjórn saman ásamt þriðja aðila. Sú rík­is­stjórn hefur ekk­ert gert til að styrkja fjöl­miðlaum­hverfið á Íslandi, heldur þvert á móti lagt sitt þunga lóð á vog­ar­skál­arnar til að veikja það veru­lega. 

Fyrir vikið hafa hags­muna­hóp­arnir sem þau þykj­ast ekki sjá sigrað enn eina orust­una. Jafn­vel stríðið sjálft.