Það er eng­inn vafi að mark­aðs­bú­skapur og alþjóða­sam­vinna hefur aukið lífs­gæði á Íslandi. Árið 1994, þegar samn­ing­ur­inn um Evr­ópska efna­hags­svæðið (EES) tók gildi var lands­fram­leiðsla Íslend­inga 440 millj­arðar króna. Í fyrra var hún 2.555 millj­arð­ar. Kakan hefur því stækkað feiki­lega mikið á ald­ar­fjórð­ungi. Það er gott. Íslandi gengur best þegar við stöndum fyrir við­skipta­frelsi, alþjóða­sam­vinnu, mann­rétt­indi og leggjum áherslu á rétt neyt­enda.

En þessum mikla vexti hafa fylgt heima­smíðuð vanda­mál. Hér inn­an­lands hefur nefni­lega ekki verið nægj­an­legur vilji til að skipta kök­unni jafnt. Þvert á móti hafa þeir sem halda á köku­hnífnum lagt sig fram við að gera það ekki.

Íslensk efna­hags­stefna er mótuð í anda brauð­mola­kenn­ing­ar­inn­ar. Þannig hefur málum verið háttað frá því um miðjan tíunda ára­tug síð­ustu ald­ar, þegar EES-­samn­ing­ur­inn breytti heima­mark­aði okkar úr um 300 þús­und manns í um hálfan millj­arð. Hún snýst um að skapa aðstæður þar sem fjár­magns­eig­endur geta hagn­ast sem mest og að það eigi að leiða til þess að hinir hafi það aðeins betra.

Í fram­kvæmd er það þó þannig að hagur efsta lags­ins eykst langt umfram hag hinna sem þurfa að bera ábyrgð á stöð­ug­leik­anum með því að halda launa­kröfum sínum í skefj­um.

Þegar stöð­ug­leik­inn bregst og aðlög­unar er þörf er hún tekin í gegnum veski launa­manna með verð­bólgu, atvinnu­leysi og lækkun á gengi krón­unn­ar. Slík aðlögun skapar hins vegar vana­lega tæki­færi fyrir efsta lagið til að auka enn á auð sinn með fjár­magns­flutn­ingum (sjá aflands­fé­laga­eign Íslend­inga og fjár­fest­inga­leið Seðla­banka Íslands).

Afleið­ing þessa kerfi, hvort sem það er góð­æri eða kreppa, er sú að efsta lag sam­fé­lags­ins, fjár­magns­eig­end­urn­ir, taka til sín flestar nýjar krónur sem verða til í efna­hags­kerf­inu á hverju ári. Þetta er ekki til­finn­ing, heldur stað­reynd sem studd er tölum.

Hinir ríku fá miklu fleiri krónur

Þeir sem vilja fela þessa stað­reynd kjósa gera tvennt. Þeir benda á að sam­kvæmt Gin­i-­stuðl­inum marg­fræga sé Ísland Evr­ópu­meist­ari í jöfn­uði, en geta þess ekki að hann mælir ekki fjár­magnstekjur nema í mjög litlu mæli. Hitt sem er gert er að horfa á eigna­­skipt­ingu og ójöfnuð út frá hlut­­falls­­tölu í stað þess að horfa á hana út frá krón­u­­tölu.

Dæmi um það er að rík­asta pró­sent lands­manna átti 23,9 pró­sent af eigin fé íslenskra fjöl­skyldna (bæði sam­skatt­aðra og ein­stak­linga) árið 2011. Í lok árs 2016 hafði hlut­fall þessa hóps, sem telur rúm­lega tvö þús­und mjög ríkar fjöl­skyld­ur, af heild­arauði lands­manna, skroppið saman í 19,2 pró­sent. Fylg­is­menn brauð­mola­kenn­ing­ar­innar benda á þetta og segja að ójöfn­uður sé að minnka. Kakan sé ein­fald­lega að stækka. „Reaga­nomics“ virki.

En það er líka hægt að horfa á stöð­una frá öðru og eðli­legra sjón­ar­horni. Frá 2011 og út árið 2016 jókst eigið fé lands­manna um 1.487 millj­arða króna. Af því fór 169,4 millj­arðar króna til rík­asta pró­sents lands­manna. Á árinu 2016 einu saman jókst auður þeirra um 53,1 millj­arð króna. Fyrir þá sem neita að ræða um jöfnuð nema í hlut­falls­tölum þá fór 11,4 pró­sent af öllum nýjum auði sem varð til í sam­fé­lag­inu á ofan­greindu tíma­bili til rík­asta eins pró­sents lands­manna. Reynið að finna jöfn­uð­inn í því.

Millj­arður að með­al­tali

Til sam­an­burðar jókst eigið fé 90 pró­sent lands­manna um 209 millj­arða króna það ár. 196.802 fjöl­skyldur fengu að með­al­tali rúm­lega eina milljón króna í sinn hlut af nýjum auði á árinu 2016. Sá auður var nán­ast ein­vörð­ungu til komin vegna þess að fast­eigna­verð hækk­aði mikið og fór því til þess hluta hóps­ins sem átti fast­eign. Ekki er um fé sem auð­velt er að ráð­stafa, enda frum­þörf að hafa þak yfir höf­uð­ið. Ef fast­eignir eru seld­ar, og eigið fé los­að, þarf flest venju­legt fólk að nota þorra eig­in­fjár síns til að kaupa nýtt hús­næði.

Hver og ein fjöl­skylda innan rík­asta pró­sents­ins jók á sama tíma hreina eign sína um 24,4 millj­ónir króna að með­al­tali. Sumir auð­vitað miklu meira en aðr­ir.

Rík­asta 0,1 pró­sent­ið, alls 218 fjöl­skyld­ur, tók til sín 46 nýja millj­arða á árunum 2011 til 2016. Það er þrjú pró­sent af öllum nýjum auði. Bara á árinu 2016 jókst hrein eign hóps­ins um 14 millj­arða króna og fór upp í 201 millj­arð króna. Með­al­tals hrein eign hverrar fjöl­skyldu sem til­heyrir þess­ari yfir­stétt Íslands er um einn millj­arður króna.

Ef þessi þróun heldur áfram eins og hún var árið 2016 mun 0,1 pró­sent rík­asta pró­sent þjóð­ar­innar eign­ast 87,5 millj­arða króna í við­bót í hreina eign á næstu fimm árum.

Þetta er staðan í sam­fé­lagi sem er drifið áfram af þremur efna­hags­stoðum sem nýta nátt­úru­auð­lind­ir. Sem treystir á inn­flutt vinnu­afl til að halda við hag­vexti og skapa góð­æri. Sem hefur farið í gegnum heild­ar­end­ur­skipu­lagn­ingu á atvinnu­lífi og fjár­mála­starf­semi eftir alls­herj­ar­hrun. Sem stærir sig af því að vera sam­fé­lag jöfn­uð­ar, en er það ekki.

Launa­hækk­anir efsta lags­ins

Efsta lag íslensks sam­fé­lags, elít­an, er ekki ein­ungis sér á báti þegar kemur að hreinum eignum – sem eru reyndar van­metnar í ofan­greindu dæmi vegna van­mats á verð­bréfum hóps­ins – heldur hefur það, sam­kvæmt mati sér­fræð­inga, ríka til­hneig­ingu til að geyma mikið magn eigna í eign­ar­halds­fé­lög­um. Virði þeirra eigna, sem geta t.d. verið verð­bréf, inn­bú, hús­næði eða dýr frí­stunda­bún­að­ur, getur hlaupið á tugum eða hund­ruðum millj­óna króna. En á skatt­skýrslu er ein­ungis gefin upp virði hluta­fjár eign­ar­halds­fé­lags­ins, oft lág­marks­upp­hæð sem þarf að greiða inn í slíkt, eða 500 þús­und krón­ur. Umfang eigna þeirra er því falið og er mun meira en skatt­fram­tölin segja til um.

Staða þessa hóps er líka allt önnur en flestra þegar kemur að laun­um. Á und­an­förnum árum hefur átt sér stað ótrú­lega skamm­laus sjálf­taka á því sviði. Þekkt er hvernig æðstu emb­ætt­is­menn á borð við ráð­herra,  þing­menn, aðstoð­ar­menn ráð­herra og dóm­arar fengu skammtað tug­pró­senta launa­hækk­unum af kjara­ráði, sem sömu aðilar skip­uðu. Þing­menn hækk­uðu til að mynda um 44,3 pró­sent í launum á kjör­dag 2016. Í stað­inn voru laun kjara­ráðs hækkuð af stjórn­mála­mönn­um.

Þekkt er hvernig tekin var póli­tísk ákvörðun um það að færa for­stjóra rík­is­fyr­ir­tækja undan kjara­ráði með þeim afleið­ingum að stjórnir sömu fyr­ir­tækja, skip­aðar af stjórn­mála­flokk­um, ákváðu að hækka laun útvarps­stjóra um 16 pró­sent í 1,8 millj­ónir króna á mán­uði, laun for­stjóra Isa­via um 20 pró­sent í 2,1 millj­ónir króna á mán­uði, laun for­stjóra Lands­virkj­unar um 32 pró­sent upp í 2,7 millj­ónir króna á mán­uði, laun for­stjóra Íslands­pósts um 17,6 pró­sent í 1,7 millj­ónir króna á mán­uði og laun for­stjóra Lands­nets um tíu pró­sent í 1,8 millj­ónir króna á mán­uði.

Þetta var gert þrátt fyrir að Bene­dikt Jóhann­es­son, fyrr­ver­andi fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, hefði beðið stjórn­ar­menn sér­stak­lega um það, bæði skrif­lega og í eigin per­sónu, að sýna hóf­semi í launa­á­kvörð­unum for­stjór­anna.

Kannski reikn­aði ein­hver með því að þetta myndi þýða að stjórn­ar­for­menn­irnir yrðu látnir taka pok­ann sinn. Engir fleiri bit­lingar fyrir þá. Ein­hver reikn­aði rangt. Jónas Þór Guð­munds­son, trún­að­ar­maður fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, sem er for­maður kjara­ráðs og stjórn­ar­for­maður Lands­virkj­un­ar, var end­ur­skip­aður í síð­ar­nefnda starfið fyrr í þessum mán­uði.

For­stjórar fyr­ir­tækja í Kaup­höll, sem eru meira og minna fyr­ir­tæki sem þurftu á fjár­hags­legri end­ur­skipu­lagn­ingu að halda eftir banka­hrunið og stunda þjón­ustu­starf­semi á fákeppn­is­mark­aði, eru með nálægt fimm millj­ónum króna að með­al­tali í mán­að­ar­laun. Það eru 17-18­föld lág­marks­laun. Umtals­vert launa­skrið er að eiga sér stað þar.

Með­al­laun starfs­manna sjóðs­stýr­ing­ar­fyr­ir­tækja, milli­göngu­að­ila fyrir fjár­fest­ingar líf­eyr­is­sjóða og þeirra örfáu ann­arra sem kaupa verð­bréf á Íslandi, eru um tvær millj­ónir króna á mán­uði. Laun starfs­manna GAMMA hækk­uðu að með­al­tali um 327 þús­und krónur á mán­uði í fyrra. Lág­marks­laun á Íslandi eru sem stendur 280 þús­und krónur á mán­uði.

Skatt­byrði tekju­lægstu eykst mest

Kannski hefðu ein­hverjir vænst þess að sam­hliða þess­ari gósentíð efsta lags­ins þá hefðu milli­færslu­kerfi hins opin­bera verið styrkt til að halda almúg­anum góð­um. Það er þó ekki alveg þannig. Þvert á móti.

Hér koma nokkrar stað­reynd­ir:

• Fjöl­­skyldum sem fengu barna­bætur hér á landi fækk­­aði um tæp­­lega tólf þús­und milli áranna 2013 og 2016.
  
  
• Skatt­byrði tekju­lægstu hópa íslensks sam­fé­lags hefur auk­ist mest allra hópa frá 1998. Mun­­ur­inn á skatt­­byrði tekju­lægstu hópanna og þeirra tekju­hærri hefur minnkað og dregið hefur úr tekju­­jöfn­un­­ar­hlut­verki skatt­­kerf­is­ins. Kaup­mátt­­ar­aukn­ing síð­­­ustu ára hefur þannig síður skilað sér til launa­­fólks með lægri tekjur en þeirra tekju­hærri vegna vax­andi skatt­­byrði.
  
  
• Í nýlegri bók, Ójöfn­uður á Íslandi, eftir Stefán Ólafs­­son og Arn­ald Sölva Krist­jáns­­son, kemur fram að tekju­­skipt­ing á Íslandi  að frá árinu 1997 hafi hlutur fjár­­­magnstekja auk­ist mikið en tekjur af atvinn­u­­rekstri minn­k­uðu sam­hliða þeim vexti. Sú breyta sem orsak­aði helst aukn­ingu á ójöfn­uði á árunum 1994 til 2007 var sölu­hagn­aður verð­bréfa, sem reikn­­ast ekki til ráð­­stöf­un­­ar­­tekna útreikn­ingum Hag­­stof­unnar á Gin­i-­­stuð­l­in­um, sem sýnir einn mesta tekju­jöfnuð í heimi á Íslandi. Með öðrum orðum jókst ójöfn­uður vegna þess að tekjur fyrir skatt urðu ójafn­­­ari, einkum vegna mik­ils vaxtar fjár­­­magnstekna hátekju­­fólks.
  
  
• Tekju­hæsta eitt pró­­sent lands­­manna tók til sín 55 millj­­arða króna af þeim fjár­magnstekjum sem urðu til árið 2016, eða 47 pró­­sent þeirra. Þessi staða þýðir því að hin 99 pró­­sent íslenskra skatt­greið­enda skipti á milli sín 53 pró­­sent fjár­­­magnstekna sem urðu til á árinu 2016.
  
  
• Ungt fólk á Íslandi hefur dreg­ist aftur úr í tekjum und­an­farin ald­­ar­fjórð­ung á meðan að eft­ir­­launa­þegar hafa bætt stöðu sína umtals­vert. Áhrif skatta- og bóta­­kerfa á tekju­dreif­ingu milli ald­­ur­s­hópa virð­­ast hafa verið fremur lít­il, sam­kvæmt skýrslu fjár­­­mála- og efna­hags­ráð­herra um kyn­slóða­­reikn­inga.
  
  
• Um þús­und manns eiga ríf­­lega 98 pró­­sent alls eig­in fjár í fyr­ir­tækjum á Íslandi sem er í eigu ein­stak­l­inga. Hlut­­ur­inn sem til­­heyrir ein­stak­l­ing­um  nemur um 1.200 millj­­örðum króna. Tíu eigna­­­mestu ein­stak­l­ing­ar lands­ins eiga tæp­­­lega þriðj­ung alls eig­in fjár í ís­­­lensk­um fé­lög­um, sem er í hönd­um ein­stak­l­inga.
  
  
• Nú stendur til að lækka neðra þrep tekju­skatts um eitt pró­sentu­stig. Sú aðgerð, sem rýrir tekjur rík­is­sjóðs um 14 millj­arða króna, mun skila fólki sem er með meira en 835 þús­und krónur í heild­ar­laun á mán­uði þrisvar sinnum fleiri krónum í vas­ann en fólki sem er á lág­marks­laun­um.
  
  

Hús­næð­is­mál

Nú er í tísku að segja að það hafi alltaf verið erfitt að eign­ast hús­næði. Og það er rétt að það hefur lík­ast til alltaf verið basl. En hag­tölur sýna að það hefur aldrei verið erf­ið­ara en nákvæm­lega núna að geta haft þak yfir höf­uð­ið, óháð því hvort við­kom­andi á það eða leig­ir.

Aftur skulum við taka nokkur dæmi:

• Meiri­hluti leigj­enda, alls 57 pró­­sent, er á leig­u­­mark­aðnum af nauð­­syn og 80 pró­­sent leigj­enda vilja kaupa sér íbúð, en geta það ekki. Ein­ungis 14 pró­­sent leigj­enda vilja vera á leig­u­­mark­aði. Þriðji hver leigj­andi borgar meira en helm­ing af ráð­­stöf­un­­ar­­tekjum sínum í leigu og fáir tekju­lágir leigj­endur geta safnað sér spari­­­fé.
  
  
• Um 20.000 manns á aldr­inum 20 til 29 ára býr í for­eldra­húsum og hefur sá fjöldi vaxið ótrú­lega hratt á und­an­förnum árum. Fjöldi Íslend­inga sem er á þeim aldri er í kringum 50 þús­und.
  
  
• Aðeins um helm­ingur leigj­enda er með sér­­­eign­­ar­­sparn­að, sam­kvæmt tölum Íbúða­lána­sjóðs. Eftir því sem tekjur leigj­enda eru lægri, minnka líkur á því að við­kom­andi sé að safna sér­eign­ar­sparn­aði. Úrræði stjórn­valda um að veita þeim sem safna sér sér­eign skatt­leysi til að borga niður hús­næð­is­lánin sín gagn­ast því fyrst og fremst tekju­hærri ein­stak­lingum sam­fé­lags­ins. Ungt fólk hefur sára­lítið getað nýtt sér úrræðin.
  
  
• Leið­rétt­ing­in, greiðsla úr rík­is­sjóði til hluta lands­manna sem voru með verð­tryggð lán á árunum 2008 og 2009, kost­aði 72,2 millj­arða króna. Þau tíu pró­­sent Íslend­inga sem höfðu hæstu launin árið 2014 fengu tæp­­lega 30 pró­­sent upp­­hæð­­ar­inn­ar, eða um 22 millj­­arða króna. Sá helm­ingur Íslend­inga sem þiggur hæstu launin fékk 86 pró­­sent af henni en sá helm­ingur sem þénar minna en hinn fékk 14 pró­­sent. Því fengu tekju­háir nán­­ast alla Leið­rétt­ing­una en tekju­litlir lítið sem ekk­ert.
  
  
• Þegar eigna­­staða er skoðuð er þjóð­hags­­leg nið­ur­staða Leið­rétt­ing­ar­innar enn meira slá­andi. Rúm­­lega 20 þús­und fram­telj­endur sem áttu mestar eignir fengu 9,6 millj­­arða króna í leið­rétt­ingu á hús­næð­is­lánum sín­­um. Þessi hópur á hund­ruð millj­arða í hreinni eign.
  
  
• Fast­eigna­verð hefur tvö­fald­ast á höf­uð­borg­ar­svæð­inu frá árinu 2010. Um er að ræða eina mestu hækkun á fast­eigna­verði sem orðið hefur á tíma­bil­inu í heim­in­um. Íbúð sem kost­aði þá 15 millj­ónir króna kostar nú um 30 millj­ónir króna. Þessi hækkun er langt umfram vöxt á kaup­getu. Ástæður þessa eru marg­ar. Eft­ir­spurn er mun meiri en fram­boð, mikil fjölgun útlend­inga sem hingað flytja hefur áhrif, fimm­földun á fjölda ferða­manna hefur gert það að verkum að þús­undir íbúða eru nú teknar undir Air­bnb og aðra sam­bæri­lega starf­semi og arð­sem­is­drifin leigu­fé­lög hafa tvö­faldað umsvif sín á örfáum árum.
  
  
• Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn í Reykja­vík, langstærsta sveit­ar­fé­lagi lands­ins, ætlar að afnema fast­eigna­gjöld á 70 ára og eldri kom­ist hann að völd­um. Það er sá hópur sem er lang­lík­leg­astur til að eiga hús­næði sitt skuld­laust og tekju­lægstu hópar elli­líf­eyr­is­þega, sem eru með tekjur undir 426 þús­und, eru nú þegar með 50-100 pró­sent afslátt á fast­eigna­skött­um. Þess vegna er um skattaf­nám að ræða fyrir tekju­hærri og eigna­mikla hópa. Nákvæm­lega þá sem þurfa ekki á með­gjöf rík­is­ins að halda.
  
  

Það þarf að kalla kjaftæði

Svona er stað­an. Það á sér stað sjálf­taka þeirra sem hafa betri aðgengi að tæki­færum, upp­lýs­ingum og pen­ingum ann­arra. Sú sjálf­taka er annað hvort til að mylja undir þá sjálfa eða gerð til að tryggja völd þeirra í sessi.

Sam­tímis eru send út eft­ir­far­andi skila­boð: Launa­fólk með nokkur hund­ruð þús­und krónur í laun á mán­uði, sem er í vand­ræðum með að ná endum sam­an, sem hefur ekki fengið milli­færslur úr rík­is­sjóði, hefur misst barna­bætur sínar vegna þess að það þénar nú of mikið af krón­um, sem eyðir rúm­lega helm­ingi af ráð­stöf­un­arfé sínu í leigu á hús­næði vegna þess að það getur ekki keypt (og getur þar af leið­andi ekki lagt fyrir vegna þess að leigan er svo dýr), sem fær ekki skatta­af­slátt vegna sér­eign­ar­sparn­aðar vegna þess að það telur sig ekki hafa efni á að safna sér­eign, á að axla ábyrgð á stöð­ug­leika með því að sætta sig við minna. Það á að við­halda stöð­ug­leik­anum með hóf­legum launa­hækk­unum þrátt fyrir sífellt kostn­að­ar­sam­ari lífs­bar­áttu á meðan að efsta lagið skóflar til sín fjár­munum og lífs­gæð­um.

En það er kom­inn tími til að kalla kjaftæði. Það kerfi sem er við lýði er til fyrir hina fáu á kostnað hinna mörgu. Og hinir mörgu eiga ekki lengur að sætta sig við brauð­mola þegar kakan stækk­ar, heldur að fara fram á alvöru sneið. Þeir bök­uðu þessa köku líka, ekki bara gömlu ríku karl­arnir í úthverfasveit­ar­fé­lög­un­um.

Ef elítan vill stöð­ug­leika þá skal hún hætta að hækka laun for­stjóra á fákeppn­is­mark­aði um marg­föld lág­marks­laun á mán­uði. Þá skal hún draga til baka tug­pró­senta launa­hækkun helstu opin­beru starfs­manna og fylgitungla þeirra. 

Þá skal hún tryggja að greitt sé eðli­legt gjald fyrir aðgang að sam­eig­in­legum auð­lindum þjóðar í stað þess að hand­fylli fólks sem ræður yfir sjáv­ar­auð­lind­inni auki enn við mörg hund­ruð millj­arða króna eigið fé sitt og svo að þessi sami hópur geti keypt þá fleti þjóð­fé­lags­ins sem hann er ekki þegar búinn að kaupa. Þá skal hún hefja sann­gjarna gjald­töku á ferða­þjón­ustu fyrir þann ágang á inn­viði og nátt­úru­auð­lindir okkar sem vöxtur hennar hefur haft.

Þá skal hún tryggja að mark­aðs­hag­kerfið sem sann­ar­lega eykur efna­hags­lega vel­sæld okkar sem heildar hald­ist í sessi með því að kök­unni sem bökuð er með nýt­ingu nátt­úru­auð­linda, rekstri fyr­ir­tækja á ein­ok­un­ar- eða fákeppn­is­mark­aði, fyr­ir­tækjum sem búið er að keyra í gegnum skulda­þvotta­vél áður gjald­þrota banka og færa völdum þegnum á silf­ur­fati skipt­ist jafnar á milli þegn­anna og nýt­ist betur til að bæta lífs­gæði þeirra allra.

Ef þetta er ekki gert mun ágjöfin á hið mark­aðs­drifna vest­ræna og lýð­ræð­is­lega stjórn­skipu­lag aukast og reiði þeirra sem skildir eru út undan verða enn meiri. Val­kvæð mis­skipt­ing og sjálf­taka sem leiðir af sér aukna mis­skipt­ingu er nefni­lega helsta ógnin við þetta kerfi. Með því grefur það undan sjálfu sér.

Mis­skipt­ing gæða á Íslandi gerð­ist ekki óvart. Hún er afleið­ing af vilja og hún var inn­leidd í kerfin okk­ar. Það þarf ekk­ert annað en vilja til að breyta henni.