Í stjórn­ar­sátt­mála rík­is­stjórnar Katrínar Jak­obs­dóttur er lögð umtals­verð áhersla á traust. Þar stendur meðal ann­ars: „Rík­is­stjórnin mun beita sér fyrir því að efla traust á stjórn­málum og stjórn­sýslu.“ Til að fylgja þessu mark­miði eftir skip­aði Katrín starfs­hóp strax í jan­úar 2018 sem hafði það hlut­verk að efla traust á stjórn­mál og stjórn­sýslu.

Sá hópur skil­aði af sér nið­ur­stöðum í byrjun sept­em­ber síð­ast­lið­ins. Hann lagði til 25 til­lögur. Þær sem munu breyta mestu snúa ann­­ars vegar að því að hefta völd og aðgengi hags­muna­að­ila að stjórn­sýsl­unni og hins vegar að því að setja reglur um starfs­val eftir að ein­stak­l­ingar ljúka opin­berum störf­­um. Þá á að end­ur­skoða siða­reglur og setja lög­gjöf sem verndar upp­ljóstr­ara.

Þegar rík­is­stjórnin hafði setið í nokkrar vikur í byrjun síð­asta árs mæld­ist traust á Alþingi 29 pró­sent. Það var mjög lágt, nægi­lega lágt til þess að ofan­greindar áherslur fengu mikið svig­rúm í stjórn­ar­sátt­mála og í verkum rík­is­stjórn­ar­innar á fyrstu starfs­metrum henn­ar. En það traust var samt sem áður það mesta sem mælst hafði gagn­vart lög­gjaf­ar­þing­inu í ára­tug.

Von þeirra sem stóðu að hinni sér­stæðu rík­is­stjórn, með vin­sælasta stjórn­mála­mann þjóð­ar­innar á for­sæt­is­ráð­herra­stóli að leiða sam­an­kurl flokka með mjög ólíka hug­mynda­fræði um hvað sé gott sam­fé­lag, var að hún myndi leiða til meiri sátt­ar. Ef and­stæð­ingar í stjórn­mál­um, frá vinstri til hægri, gætu myndað rík­is­stjórn um að eyða pen­ingum í inn­viða­fjár­fest­ing­ar, og komið sér saman um að leggja stór kosn­inga­lof­orð sín að mestu til hlið­ar, þá ættu Íslend­ingar allir að geta farið að treysta hvorum öðrum, og stofn­unum sam­fé­lags­ins, bet­ur.

Þetta var auð­vitað draum­sýn.

Fleiri treysta bönkum en stjórn­málum

Gallup birti í lok síð­ustu viku nýjan þjóð­ar­púls þar sem spurt var um traust til stofn­ana. Þar kom í ljós að traust til Alþingis hefur hrunið um ell­efu pró­sentu­stig á einu ári og ein­ungis 18 pró­sent lands­manna treysta því nú. Til sam­an­burðar má nefna að fyrir banka­hrunið treystu 42 pró­sent þjóð­ar­innar Alþingi.

Traust á hitt stóra kjörna stjórn­valdið á Íslandi, borg­ar­stjórn Reykja­vík­ur, er enn minna, eða 16 pró­sent. Það hefur nán­ast helm­ing­ast frá árinu 2015. Þessar tvær stofn­anir sam­fé­lags­ins eru þær einu sem mark­visst tapa trausti milli ára. Flestar aðrar bæta við sig slíku.

Athygli vekur að banka­kerfið nýtur nú trausts 20 pró­sent lands­manna. Það er auð­vitað afleit nið­ur­staða og sýnir að þar er mikið verk óunnið til að rétta við traust. Sam­kvæmt könnun sem gerð var vegna vinnu við Hvít­bók um fjár­mála­kerfið kom í ljós að fólk van­treysti bönkum vegna hruns­ins, vegna þess að það telur að þeir bjóði fólki ekki upp á rétt­læt­an­leg kjör og vegna þess að því mis­líkar hátt­semi sem ein­kennir menn­ingu bank­anna.

Það þýðir að bankar, sem fólkið í Hvít­bók­ar­könn­un­inni lýsti meðal ann­ars sem spilltum og gráð­ugum, njóta meiri trausts en helstu stjórn­völd á Íslandi. Það er í fyrsta sinn frá hruni sem það ger­ist.

Í sam­hengi við íslensk stjórn­mál er hægt að nefna þrennt sem stjórn­mála­menn hafa gert sjálfir, eða sem hóp­ur, sem var óum­flýj­an­legt að myndi leiða af sér þá nið­ur­stöðu að traust myndi tap­ast.

Neita að axla ábyrgð

Í fyrsta lagi þá þykir ekki við hæfi að axla ábyrgð í íslenskum stjórn­málum með því til að mynda að víkja til hliðar þegar ein­hver sem starfar innan þeirra tekur rangar ákvarð­anir sem hafa miklar afleið­ing­ar. Þegar ein­hver sýnir af sér með­vit­aða til­burði til að leyna almenn­ing upp­lýs­ingum. Þegar ráð­herra fremur lög­brot. Þegar stjórn­mála­menn kjósa að lifa í öðrum efna­hags­legum veru­leika en þeim sem þeir bjóða þegnum sínum upp á. Eða þegar stjórn­mála­maður eða -menn mis­fara með fé almenn­ings með svo grófum hætti að þeim sem þeir vinna hjá ofbýður, í kjör­dæma­poti eða sjálftöku, til dæmis með því að rukka almenn­ing um kostnað vegna keyrslu í próf­kjörum. Með því að eyða tugum millj­óna króna til að halda ofur vel upp­lýstan elítufund á full­veld­is­af­mæl­inu með umdeildum erlendum tals­manni kyn­þátta­hyggju. Eða með allri frænd­hygl­inni sem hefur verið opin­beruð um skömmtun á störf­um, stjórn­ar­setu, verk­efnum eða öðrum tæki­færum og aðgengi til vild­ar­vina í stroku­sam­fé­lag­inu Íslandi. Svo fátt eitt sé nefnt.

Póli­tíska menn­ingin hér á landi er sú að áfram­hald­andi stjórn­mála­starf þess ein­stak­lings sem brýtur gegn trausti almenn­ings sé mik­il­væg­ari en að almenn­ingur treysti stjórn­mál­um. Og að einu skulda­skilin sem stjórn­mála­menn ættu að standa fyrir séu í kosn­ing­um, þar sem ein­stak­lingar eru reyndar ekki kosnir heldur listar með tugum manns.

Nýj­ustu dæmin eru þau að stjórn­mála­menn ákváðu, í sam­trygg­ingu, að vinda ekki ofan af launa­hækk­unum sínum upp á tugi pró­senta sem veittar voru fyrir tveimur og hálfu ári þrátt fyrir að fyrir lægi að þær myndu setja næstu kjara­samn­inga í upp­nám. Fyrir vikið eru þær tákn­rænt vopn sem er notað til að sýna fólki sem nær ekki endum saman hversu ójafnt sé gefið í íslensku sam­fé­lagi þegar sann­færa þarf það um að fara í verk­fall. Það er búið að vera morg­un­ljóst lengi að nið­ur­lagn­ing kjara­ráðs yrði ekki nægj­an­leg aðgerð. En ráða­menn ákváðu að gera ekk­ert frek­ar.

Eða að stjórnir rík­is­fyr­ir­tækja, smekk­fullar af flokks­gæð­ingum og vild­ar­vin­um, hefðu ekki allar verið reknar strax og ljóst var að þær huns­uðu til­mæli ráð­herra um að hækka ekki laun rík­is­for­stjóra upp úr öllu valdi, þar með talin rík­is­for­stjóra í gjald­þrota fyr­ir­tæki sem hefur þurft að leita á náðir skatt­greið­enda til að halda rekstr­inum gang­andi. Ekk­ert var gert í því fyrr en 12. febr­úar 2019, rúmu einu og hálfu ári eftir að launa­hækk­an­irnar tóku flestar gildi, þegar ráð­herra sendi loks bréf og óskaði skýr­inga.

Því miður er lík­lega of seint að sýna hörku og dug núna. Sá gluggi hefur lok­ast og afleið­ing­arnar hafa þegar átt sér stað.

Kosn­inga­svindl

Í öðru lagi hefur það fengið að við­gang­ast á Íslandi að svindlað sé í kosn­ingum eða í kringum þær. Stjórn­mála­flokk­arnir gerðu með sér sam­komu­lag í apríl 2018 um að vera ægi­lega hneyksl­aðir á, en ráð­ast ekki í aðgerðir vegna nafn­lauss áróð­urs sem dælt var yfir lands­menn í síð­ustu nokkrum kosn­ingum með ærnum til­kostn­aði án þess að fyrir lægi hver fjár­magn­aði áróð­urs­vél­arn­ar, sem er í full­kominni and­stöðu við lög um fjár­mál stjórn­mála­sam­taka og fram­bjóð­enda þar sem segir að óheim­ilt sé að veita við­töku fram­lögum frá óþekktum gef­end­um.

Þess í stað var unnin skýrsla fyrir for­sæt­is­ráð­herra sem komst að þeirri nið­ur­stöðu að það væri vand­séð hvað stjórn­­völd geti gert til að graf­­ast fyrir um hverjir standi á bak við nafn­lausa áróð­ur­inn. Afleið­ingin af þessu er meðal ann­ars sú að sömu aðilar eru enn – nafn­laust og með aug­ljóst fjár­magn á bak­við sig – að dæla yfir almenn­ing áróðri, nú síð­ast í tengslum við kjara­deil­ur.

Alþingi hefur heldur ekk­ert við það að athuga að stjórn­mála­maður greiddi almanna­tengli rúm­lega milljón króna og lof­aði honum umtals­verðri við­bót­ar­fjár­hæð fyrir að vinna fyrir sig tvær varn­ar­vef­síð­ur. Báðar vef­­síð­­­urnar voru skýr kosn­­inga­á­róður í aðdrag­anda kosn­­inga. Kjós­­endur voru blekktir með því að rangar upp­­lýs­ingar voru settar fram um hverjir stóðu að þessum vef­­síð­­­um. Fjár­­­mögnun þeirra var í and­­stöðu við lög um fjár­­­mál stjórn­­­mála­­sam­­taka og fram­­bjóð­enda og að sjálf­sögðu hefði átt að rann­saka mál­ið, annað hvort af stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefnd eða öðru við­eig­andi yfir­valdi. Það var ekki gert.

Þá liggur fyrir að tveir stjórn­mála­flokkar, Mið­flokk­ur­inn og Flokkur fólks­ins, brutu lög með sms-skila­boða­send­ingum í síð­ustu þing­kosn­ing­um. Flokkur fólks­ins sendi 80.763 slík dag­inn fyrir kjör­dag með hvatn­ingu til að kjósa sig og Mið­flokk­ur­inn sendi 57.682 á sjálfan kjör­dag­inn, 28. októ­ber 2017. Báðir flokk­arnir fengu mun meira fylgi í kosn­ing­unum en kann­anir höfðu spáð þeim og því rök­studdur grunur um að ólög­lega athæfið hafi skilað þeim árangri. Alþingi hefur ekk­ert gert vegna þess­ara lög­brota. Þau hafa ein­fald­lega ekk­ert verið rædd.

Þess í stað sam­mælt­ust full­trúar flestra stjórn­mála­flokka sem eiga full­trúa á þingi um að auka fram­lög til síns sjálfs um 160 pró­sent, úr 286 millj­ónum króna í 744 millj­ónir króna. Með því voru þeir sem svindl­uðu í kosn­ing­um, og gengu því gegn lýð­ræð­inu, verð­laun­aðir fyrir það.

Að end­ingu er vert að minn­ast á athæfi Reykja­vík­ur­borgar um að fara í ólög­legt átak til auka kosn­inga­þátt­töku þar sem send voru gild­is­hlaðin skila­boð til ungra kjós­enda, eldri kvenna og erlendra rík­is­borg­ara. Þar er fullt til­efni til að rann­saka í kjöl­inn það sem átti sér stað og alla ákvörð­un­ar­töku.

Við blasir að Alþingi ætti að skipa rann­sókn­ar­nefnd til að fara yfir allt ofan­greint. Kosn­inga­svindl er ein alvar­leg­asta aðför að lýð­ræð­inu sem hægt er að hugsa sér. Það að láta rök­studdar grun­semdir um slíkt órann­sak­aðar er ekki til að auka traust.

Fram­koma

Þá er ótalin fram­koma sumra stjórn­mála­manna gagn­vart hvorum öðrum, emb­ætt­is­mönnum og fjöl­miðl­um. Fyrst ber auð­vitað að nefna Klaust­ur­málið. Ætla verður að sú ömur­lega orð­ræða sem þing­menn Mið­flokks­ins höfðu um aðra stjórn­mála­menn, fatl­aða og sam­kyn­hneigða í nóv­em­ber sé ráð­andi þáttur í minnk­andi trausti milli ára. Ásamt því auð­vitað að þing­heimi hefur full­kom­lega mis­tek­ist að taka á mál­inu af ein­hverri alvöru sem hefur leitt af sér að fólkið sem bar ábyrgð á ömur­leg­heit­unum hefur verið normaliserað á ný. Það virð­ist raunar sem við­kom­andi telji sig vera með vind í segl­in. Tærasta birt­ing­ar­mynd þess var í síð­ustu viku þegar þeir hertóku Alþing­is­húsið í sýn­ingu sem í fólst að hylla leið­toga sinn, segja upp­á­halds­stikkorðin „Ices­a­ve“ og „vog­un­ar­sjóð­ir“ til að hræra upp í grunn­fylg­inu eins og Trump gerir þegar hann talar um múr­inn sinn og krefj­ast þess að tím­inn verði skrúf­aður til baka til vors­ins 2016, þegar for­ingi þeirra var settur af sem for­sæt­is­ráð­herra.

Þessi sami hópur fólks sem stendur að Mið­flokknum hefur stundað árásir á emb­ætt­is­menn og stjórn­sýsl­una árum sam­an. Það átti sér stað ítrekað þegar hóp­ur­inn stýrði Fram­sókn­ar­flokkn­um.

Fremst í flokki er auð­vitað Vig­dís Hauks­dótt­ir. Hún hefur unnið sér það til frægðar sem þing­maður að ásaka emb­ætt­is­menn um að vilja mis­nota aðstöðu sína í starfi fyrir ríkið til að fá flug­vild­ar­punkta fyrir fjöl­skyldur sína, hún hefur ásakað Rík­is­end­ur­skoð­anda um þögg­un­ar­til­burði vegna þess að bróðir hans var skrif­stofu­stjóri í ráðu­neyti, ásakað lög­mann sem vann fyrir ríkið við að end­ur­reisa banka­kerfið um skjala­fals, hún lét vinna skýrslu um það sem hún kall­aði „Einka­væð­ing bank­anna hin síð­ari“ sem var svo léleg að Alþingi neit­aði að bera ábyrgð á henni en fól þó í sér grófar æru­meið­ingar á hendur þeim sem unnu að samn­ings­gerð­inni, ásak­aði for­stjóra Lands­spít­al­ans um að beita and­legu ofbeldi þegar hann kvart­aði yfir ókurt­eisi hennar, ásak­aði emb­ætt­is­menn um að ljúga að sér, hún hefur sagt að stjórn­endur rík­is­fyr­ir­tækja séu „eins og smá­krakkar í sæl­gæt­is­búð“, kvartað yfir starfs­fólki Alþingis fyrir að draga úr virð­ingu stofn­un­ar­innar með því að yrða á sig að fyrra bragði og gefið í skyn að IPA-­styrkir Evr­ópu­sam­bands­ins hafi verið ein­hvers­konar mútu­greiðslur til for­stöðu­manna rík­is­stofn­ana og starfs­manna þeirra til að æsa þá upp.

Hún hefur líka átt sinn skerf af ásök­unum á hendur fjöl­miðl­um. Til dæmis setti hún fram órök­studdar og ósannar ásak­anir um að RÚV og Kast­ljós hefðu viljað kné­setja íslenskan land­búnað og falsa myndir sem birt­ust í verð­launaum­fjöllun Kast­ljóss um Brú­negg. Við það til­efni sagði Vig­dís að Kast­ljós væri „þekkt fyrir að falsa myndir með umfjöll­un“. Engin dæmi voru nefnd og engar sann­anir lagðar fram. Þá hót­aði hún auð­vitað á sínum tíma, sem for­maður fjár­laga­nefnd­ar, að end­ur­skoða fram­lög rík­is­ins til RÚV vegna þess að hún taldi að fyr­ir­tækið hall­aði til vinstri og væri mjög Evr­ópu­sam­bands­sinnað og fór einu sinni í útvarps­við­tal á Útvarp Sögu til að setja fram röð af til­hæfu­lausum ásök­unum um að Kjarn­inn blekkti les­endur sína án nokk­urs rök­stuðn­ings og dæma.

Nú er Vig­dís í borg­ar­stjórn og hefur tekið höndum saman við fólk úr minni­hluta og stundum úr meiri­hluta um að draga trú­verð­ug­leika þess stjórn­valds niður í svað­ið. Þar er ullað á fólk, per­són­u­árásir dag­legt brauð og umfjöll­un­ar­efnin eru nán­ast und­an­tekn­ing­ar­laust um eitt­hvað sem skiptir litlu eða engu máli fyrir fram­þróun borg­ar­inn­ar, en meira máli fyrir póli­tíska skamm­tíma­hags­muni þeirra sem kosnir eru til að stýra henni.

Vig­dís í sam­floti við nokkra aðra hefur haldið upp­teknum hætti og ráð­ist að emb­ætt­is­mönn­um. Hún hefur á skömmum tíma ásakað borg­ar­lög­mann um að taka þátt í lög­broti, ásakað skrif­stofu­stjóra um ein­elti á grund­velli dóms­nið­ur­stöðu sem sner­ist ekki um ein­elti, sagt að engu lík­ara sé en að starfs­menn borg­ar­innar hafi tekið þátt í kosn­inga­svindli, ásakað borg­ar­rit­ara um að fremja skít­verk fyrir borg­ar­stjóra og vísað því á bug að mögu­lega sé eitt­hvað athuga­vert við fram­komu hennar þegar tugir starfs­manna borg­ar­innar kvarta yfir henni. Póli­tíkus­inn seg­ist haf­inn yfir póli­tík.

Þetta er allt í takt við þá póli­tík sem for­maður Mið­flokks­ins stund­ar, og þar af leið­andi flokk­ur­inn sem búinn var til utan um hann. Sá sér sam­sær­is­kenn­ingu, helst alþjóð­lega, á bak­við hvert ein­asta skipti sem hann verður sér til skammar með því að vera kröfu­hafi, skila ekki sköttum í sam­ræmi við lög, að hóta fjöl­miðlum mál­sóknum fyrir að fjalla um sig með sönnum og lög­legum hætti, vera grip­inn fullur á bar að plotta, atyrða og grobba eða bara þegar ein­hver er ósam­mála hon­um. Um tíma var meira að segja maður ráð­inn í vinnu við „ákveðna grein­ing­ar­vinnu, hvaða blaða­menn voru að skrifa hvað“ og „hverjir hefðu verið Sig­mundi Davíð erf­ið­ast­ir.“

Póli­tíkin hans, hin grimma fleygapóli­tík, snýst um að eiga stans­laust í stríði við helst and­lits­laust fólk sem eng­inn nema hann einn, hinn hug­rakki og kjark­aði leið­togi, getur varið almenn­ing fyr­ir. Ein orð­ræðan snýst um að það sé ólýð­ræð­is­legt að emb­ætt­is­mönnum verði eft­ir­látið að stjórna, en undir niðri kraumar auð­vitað lítið annað en vilji til að safna sem mestum völdum á hendur fárra, og ganga þar með gegn lýð­ræð­is­legum mark­miðum um dreif­ingu valds.

Við blasir að það er póli­tískt mark­mið átaka­lýð­skrumara í íslenskri póli­tík að draga úr trausti á stjórn­mál, stjórn­sýslu og emb­ætt­is­menn. Við þannig aðstæður gengur þeim sjálfum best. Póli­tík þeirra gengur út á glund­roða, sensa­sjóna­l­isma og and­lýð­ræð­is­legar nið­ur­stöður með því að bera fyrir sig lýð­ræð­is­leg vinnu­brögð. Svart verður hvítt og sann­leik­ur­inn skiptir engu máli.

Fólkið sem hefur verið ásakað um að beita ofbeldi fær að kom­ast upp með það. Það er með dag­skrár­vald­ið. Og hinir sem taka þátt í stjórn­málum leyfa þessu að ger­ast.

Að skilja ekki vand­ann

Það versta við þetta allt saman er að þessi staða kemur ekk­ert sér­stak­lega á óvart. Póli­tískt menn­ing á Íslandi leiðir af sér van­traust. Það hefur gjör­sam­lega mis­tek­ist að vinna til baka traust almenn­ings á lyk­il­stofn­unum lýð­ræð­is­ins hér­lendis á und­an­förnum ára­tug. Stjórn­mála­menn­irnir sjálfir kepp­ast við að finna ástæður þess. Þeir horfa á tækni- og upp­lýs­inga­bylt­ing­una sem leitt hefur af sér óheflaðri orð­ræðu á sam­fé­lags­miðl­um, aukna nei­kvæðni þegn­ana sem eigi ekki neina inn­stæðu ef horft er ein­vörð­ungu á hag­tölur og heild­ar­á­stand þjóð­ar­bús­ins og auð­vitað hel­vítis fjöl­miðlana. 

En það er ekki hægt að kenna alltaf við­brögðum við eigin hegðun um að vera röng. Það er nefni­lega þannig að ef ein­hver treystir þér ekki þá er það – að minnsta kosti að uppi­stöðu – vegna þess að þú hefur hagað þér með hætti sem leiddi til þess. Eða ekki brugð­ist við aðstæðum sem upp hafa komið með hætti sem er til þess fall­inn að auka traust.

Það þýðir ekki alltaf að benda á ein­hvern annan eða eitt­hvað ann­að. Finna sér strá­mann og ráð­ast á hann og segja „þú ert ástæðan fyrir mínu vanda­máli“.

Þegar allir aðrir eru orðnir fífl þá er tíma­bært að líta í eigin barm og kanna hvort við­kom­andi sjálfur sé mögu­lega fíflið.